Bảo hiểm xã hội tự nguyện: Vì sao người lao động chưa mặn mà?

Thông tin trên là kết quả nghiên cứu “Tổng quan và phân tích chính sách BHXH Việt Nam” do Tổ chức Oxfam tại Việt Nam cùng mạng lưới Hành động Vì người lao động di cư (M.net). Kết quả nghiên cứu do PGS.TS Giang Thanh Long chia sẻ tại Tọa đàm “BHXH tự nguyện và cơ hội tiếp cận của lao động phi chính thức”.

Theo nghiên cứu, so với các tiêu chuẩn và kinh nghiệm quốc tế, hệ thống chính sách BHXH Việt Nam đã tương đối đầy đủ và đáp ứng xu thế chung. Tuy nhiên, tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện của lao động phi chính thức là chủ cơ sở, lao động tự làm và lao động gia đình rất thấp, ngay cả khi thu nhập của họ cao hơn chuẩn nghèo.

Nghiên cứu cũng nêu ra một số rào cản về chính sách khiến NLĐ đắn đo khi tham gia BHXH, đặc biệt là BHXH tự nguyện. Cụ thể, đối với NLĐ tham gia BHXH bắt buộc, mức tiền lương bình quân tháng đóng BHXH có xu hướng tăng từ năm 2007 đến nay và tăng mạnh từ năm 2016 nhưng mức hưởng các chế độ BHXH bắt buộc lại giảm dần; đặc biệt là đối với quỹ hưu trí – tử tuất nói chung và khoản lương hưu hằng tháng nói riêng.

Với BHXH tự nguyện, Luật BHXH năm 2014 (có hiệu lực năm 2022) quy định số năm đóng BHXH tăng thêm 5 năm so với quy định trước đây thì NLĐ mới nhận được mức hưởng hưu trí tối đa. Mặc dù chế độ hưu trí và tử tuất trong chính sách BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện về cơ bản là khá tương đồng nhưng vẫn có một số khác biệt: Chế độ hưu trí của BHXH tự nguyện không có hưu trước tuổi, hưu do suy giảm khả năng lao động. Chế độ tử tuất của BHXH tự nguyện không có chế độ tuất hằng tháng mà chỉ có tuất một lần. Quyền lợi của người tham gia BHXH tự nguyện ít hơn BHXH chính thức, không có các chế độ ngắn hạn như chế độ thai sản, ốm đau bệnh tật, tai nạn lao động/bệnh nghề nghiệp.

Điều chỉnh tăng mức đóng, bổ sung chế độ

Nghị quyết số 28-NQ/TW “Cải cách chính sách BHXH” quy định đến năm 2025, nông dân và lao động khu vực phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện chiếm khoảng 2,5% lực lượng lao động trong độ tuổi. Đến năm 2030, khoảng 60% lực lượng lao động trong độ tuổi tham gia BHXH, trong đó nông dân và lao động khu vực phi chính thức tham gia BHXH tự nguyện chiếm khoảng 5% lực lượng lao động trong độ tuổi.

Để thực hiện được mục tiêu này, Phó Giám đốc Tổ chức Oxfam tại Việt Nam Phạm Quang Tú cho rằng, Việt Nam cần phát triển một hệ thống an sinh xã hội đa dạng, đa tầng, hiện đại và tích hợp theo các nguyên tắc phổ quát, bình đẳng, công bằng, chia sẻ và bền vững cho tất cả NLĐ. Các định hướng chính sách BHXH cần từng bước bổ sung thêm các chế độ bảo vệ trong BHXH tự nguyện để thu hẹp khoảng cách về chế độ giữa BHXH tự nguyện và BHXH bắt buộc...

BHXH là một trụ cột quan trọng trong hệ thống an sinh xã hội Việt Nam. Từ quan điểm này, Viện trưởng Viện Phát triển Sức khỏe Cộng đồng Ánh sáng Nguyễn Thu Giang cho biết: Với tỷ lệ độ bao phủ của BHXH còn thấp, số người tham gia BHXH tự nguyện còn rất ít trong khi nhóm lao động khu vực phi chính thức lại chiếm tỷ lệ lớn trong cơ cấu việc làm, chúng ta cần phải xem xét chính sách BHXH tự nguyện một cách toàn diện hơn. Bao gồm cả việc điều chỉnh chính sách phù hợp, đáp ứng nhu cầu của người dân, đặc biệt là các nhóm lao động tự do...

Nhằm tăng độ bao phủ của BHXH, nghiên cứu “Tổng quan và phân tích chính sách BHXH Việt Nam” đã đưa ra một số khuyến nghị cụ thể. Theo đó, đối với cả hai loại hình BHXH cần thay đổi theo hướng linh hoạt, giảm bớt hoặc bỏ quy định về số năm NLĐ đóng BHXH tối thiểu để được hưởng chế độ hưu trí hàng tháng. Tăng mức điều chỉnh thu nhập tháng đã đóng BHXH bắt buộc một cách phù hợp để đảm bảo về sức mua của các khoản đã đóng này khi quy đổi về hiện tại do tác động của lạm phát theo thời gian.

Với BHXH tự nguyện, cũng tăng mức điều chỉnh thu nhập tháng đã đóng BHXH tự nguyện một cách phù hợp để đảm bảo về sức mua của các khoản đã đóng này khi quy đổi về hiện tại do tác động của lạm phát theo thời gian. Đồng thời triển khai các gói BHXH ngắn hạn linh hoạt như ốm đau, thai sản, trợ cấp gia đình. Bên cạnh đó, cần có sự thay đổi về quy định đóng, hưởng và các chế độ hỗ trợ mức đóng với các nhóm lao động khác nhau cho phù hợp với đặc trưng công việc (liên quan tới thu nhập) và gia đình; cũng cần có các chính sách hỗ trợ khác như cơ hội tiếp cận vốn với nhóm lao động tự do và chủ cơ sở.