Chùa Hương Tích - “Hoan Châu đệ nhất danh thắng”

Một trong những địa điểm nổi tiếng nhất tại đây là chùa Hương Tích được mệnh danh: “Hoan Châu đệ nhất danh thắng”.

Chùa Hương Tích có tên gọi đầy đủ là Hương Tích Cổ Tự hay còn được biết đến với cái tên Chùa Thơm là một ngôi chùa nổi tiếng nằm tại xã Thiên Lộc, thuộc huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Chùa nằm ở độ cao 650m so với mực nước biển, tọa lạc trên đỉnh của một trong những ngọn núi đẹp và hùng vĩ nhất dãy Hồng Lĩnh.

Đây là một trong những ngôi chùa cổ lâu đời nhất Việt Nam, với niên đại hàng nghìn năm lịch sử. Danh thắng cổ xưa của Phật giáo Việt Nam hiện nay có hai danh thắng cùng chung một danh tự, đó là “chùa Hương Tích” một ở huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh, một ở huyện Mỹ Đức, TP Hà Nội. Cả hai chùa Hương Tích được gọi tên theo cách dân dã mang phong cách văn hóa Việt Nam là chùa Thơm. Các nhà sử học Việt Nam đang cố tìm những tư liệu về chùa Hương Tích bản gốc ở huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh đã có lịch sử hơn 7 thế kỷ.

Chùa Hương Tích ở Hà Tĩnh là một quần thể gồm nhiều di tích văn hóa tôn giáo Việt Nam cổ truyền, với nhiều ngôi chùa thờ Phật, một vài ngôi đền thờ Thần, trong đó cả những ngôi đền mang tín ngưỡng nông nghiệp và tín ngưỡng thờ mẫu. Quần thể chùa Hương được chia làm ba phần chính: Thượng điện, đền Thiên Vương và am Thánh Mẫu. Ngoài ra còn có miếu cửa rừng, trạm nghỉ Phật Bà, am Giác Phổ, khe Quỷ Khốc, thác Giải Oan, Bãi chợ, chùa Thượng, Nhà thờ tổ, điện Thánh Mẫu, am Diệu Thiện, am Dược Sư, nền Trang Vương, am Bát Cảnh…

Phía sau chùa là vô số tảng đá lớn, xung quanh nhiều cây cổ thụ vươn ra tỏa bóng rêu phong xuống các mái chùa, tạo cho cảnh thêm u tịch, trầm tư, linh thiêng, huyền ảo… Chùa còn có những cảnh sắc tuyệt đẹp liên kết như: động Tiên Nữ 36 cửa vào ra, am Phun Mây, suối Tiên Tắm...

Từ phía sau Chùa đi lên khoảng 28 bậc đá là đến động Hương Tích còn gọi là Am Quan Âm, Am Phật Bà, đến nay còn giữ nguyên được kết cấu cũ. Phía trong động đá hang sâu có tượng Phật Bà Quan Thế Âm ngồi tọa trên ngự sen và một số tượng mẹ bế con cầm cành liễu… Nhân dân xem Am Phật Bà là nơi thiêng liêng và chính tại nơi này công chúa Diệu Thiện đã tu hành hóa Phật.

Truyền thuyết kể lại rằng: “Khoảng 500 năm trước Công Nguyên, vua Trang Vương nước Sở (bên Tàu) sinh được ba người con gái. Khi trưởng thành, hai chị theo ý vua cha lấy chồng làm quan trong triều. Đến lượt công chúa út Diệu Thiện, vua ép gả cho viên quan võ, là một kẻ độc ác, hung tàn. Nàng phẫn chí và tìm đến cửa phật tu hành, viên quan võ đã phóng hỏa đốt chùa nhưng Diệu Thiện và các tăng ni được Phật che chở và cứu thoát.

“Đi dọc về hướng nam, Diệu Thiện dừng chân ở động Hương Tích, núi Hồng Lĩnh, đất Việt Thường dựng am tu hành và nổi tiếng là vị sư cô từ bi bác ái. Giữa lúc đó, Sở Trang Vương lâm trọng bệnh, thầy thuốc khuyên phải có tròng mắt và bàn tay của một người con gái tự nguyện hiến dâng mới cứu được.

"Khi nghe chuyện, Diệu Thiện đã rủ lòng từ bi hỉ xả cứu vớt chúng sinh, móc mắt và cắt bàn tay của mình đưa cho sứ giả về cứu cha. Trang Vương khỏi bệnh, sai người đến trả ơn mới biết đó là con gái mình. Đức Phật cảm động về tấm lòng của Diệu Thiện nên đã hóa phép cho mắt nàng sáng lại, tay mọc lại như cũ. Diệu Thiện đã tu hành đắc đạo và hóa thành Phật Quan Âm ngàn mắt ngàn tay”.

Đỉnh núi có chùa Hương Tích từng được nhắc đến trong bài thơ nổi tiếng của La Sơn Phu tử Nguyễn Thiếp: “Hương Tích Trần Triều Tự/ Hồng Sơn đệ nhất phong/ Di am không bạch thạch/ Cổ chỉ đán thanh tùng” (Hương Tích ngôi chùa đời Trần/ Dựng trên ngọn núi đẹp nhất Ngàn Hống/ Am cũ còn lưu lại đá trắng/ Nền Trang vương xưa chỉ còn những thông xanh).

Kể từ năm 2012, tại đây đã xây dựng hệ thống cáp treo nhằm phục vụ khách du lịch. Tuyến cáp treo bắt đầu từ Ga Miếu Cô và kết thúc tại Ga Hương Tích với thời gian di chuyển mất khoảng 4 phút giúp cho việc lễ chùa được thuận tiện hơn. Những năm trước, lễ hội chùa Hương được tổ chức vào ngày 18/2 âm lịch nhưng những năm gần đây đã chuyển sang ngày mùng 6/1 âm lịch, mở đầu cho năm du lịch của tỉnh Hà Tĩnh.

Năm 1990, chùa Hương đã được Bộ Văn hóa - Thông tin Việt Nam công nhận là di tích văn hóa - thắng cảnh cấp quốc gia và là điểm đến du lịch văn hóa tâm linh hấp dẫn, hàng năm thu hút hơn 15 vạn lượt du khách thập phương đến chiêm bái và lễ Phật.