Những đôi tay tài hoa dựng ký ức

Từ Hà Đông, đi theo Quốc lộ 6, qua thị trấn Chúc Sơn, không khó để tìm thấy Nghề mộc - Hà Nội), ngôi làng nổi tiếng với nghề dựng nhà cổ. Ở nơi đây, có hàng chục “đại gia” có tiếng với nghề cha truyền con nối, như các ông Nguyễn Chí Điền, Nguyễn Chí Nguyên, Nguyễn Quảng Bình, Nguyễn Chí Mười, Nguyễn Chí Quân… Thậm chí, có nghệ nhân được ca ngợi là có đôi bàn tay siêu đẳng về chạm trổ, đục hoa văn và tính toán mức độ cân xứng cho mỗi bộ kèo, mỗi ngôi nhà.
Lúc chúng tôi đến, ông Nguyễn Chí Điền (72 tuổi) đang miệt mài cùng tốp thợ hoàn thành một số chi tiết cho ngôi nhà thờ họ ở trong khu vực xã. Gia đình ông Điền là một trong những hộ đầu tiên nhận công việc dựng nhà về cho người dân địa phương làm và gây dựng danh tiếng riêng trong nghề. “Đúng ra đây là nghề dựng nhà giả cổ. Ngôi nhà đầu tiên chúng tôi dựng là ở Từ Liêm - Hà Nội, cách đây đã mấy chục năm rồi” - ông Điền cho hay.

Những ngôi nhà cổ được làm từ các loại gỗ như xoan, lim, mít, gỗ nhập từ châu Phi hoặc các loại gỗ khác do chủ nhà tự chọn và đặt làm. Từng loại gỗ khác nhau cũng khiến giá của ngôi nhà dao động từ 700 – 800 triệu đồng cho đến cả chục tỷ đồng.

Tìm hiểu ra, trung bình một ngôi nhà cổ phải làm mất 6 tháng với trên 13 thợ đục. Một người thợ giỏi phải nắm bắt được kỹ thuật đục đẽo chuẩn xác, chi tiết để các mộng phải kín, khít. Nối nghiệp cha ông, anh Nguyễn Chí Ba đã rất nhanh nhạy trong công việc cũng như nhận việc cho thợ làm. Cái khó nhất của công việc, theo anh Ba không phải là đục, mà là lắp ráp. Một ngôi nhà có khoảng 1.500 cấu kiện. Lúc ráp nối đòi hỏi trí nhớ tốt và làm sao để các mộng kín, chắc. Khó như vậy mới cần đến những đôi bàn tay tài hoa.
Cách làng Phù Yên không xa, là làng Áng Phao, xã Cao Dương (huyện Thanh Oai), cũng đang duy trì cái nghề mà không phải ai cũng có thể gắn bó. Nghệ nhân Nguyễn Văn Quyết, thâm niên 42 năm trong nghề, chia sẻ: “Đây là nghề gia truyền. Ngày trước, bố tôi là thợ cả, trước khi mất, ông đã truyền lại cho tôi. Chục năm trở lại đây, nhiều người có điều kiện kinh tế nên nhu cầu làm những ngôi nhà cổ được ưa chuộng”.
Một địa phương khác là làng Hương Ngải (huyện Thạch Thất) cũng khá nổi tiếng với nghề dựng nhà cổ. Với tay nghề cao, những người thợ Hương Ngải đã tạo ra những đường đi tinh xảo trên thân gỗ, thổi hồn vào từng tác phẩm. Các nghệ nhân đã đến nhiều nơi như Thanh Hóa, Thái Bình, Nam Định, Bắc Ninh, nhiều huyện trên địa bàn Hà Nội, thậm chí vào cả TP Hồ Chí Minh để dựng nhà giả cổ. Đặc trưng của nhà cổ là mọi chi tiết gỗ được chạm trổ mềm mại, tinh tế và hầu như không dùng đến đinh vít, thay vào đó dùng mộng để lắp ghép.

Nhiều mẫu nhà cổ của làng nghề Trường Yên, Chương Mỹ được dựng đẹp mắt.

Nâng tầm thương hiệu
Anh Nguyễn Chí Ba tự tin chia sẻ, hiện cả nước cũng có một số nơi làm nhà cổ nhưng để có “đẳng cấp” thì khó đâu bì được người làng Phù Yên. “Chúng tôi nhận làm xa nhất đó là ở TP Hồ Chí Minh vào năm 2009. Khi đó, để dựng nhà cổ với 36 chân cột, gia đình phải thuê 3 xe container đóng gỗ từ xưởng ở Trường Yên chuyển vào” - anh Ba bày tỏ.
Là người có tâm với nghề, nghệ nhân Nguyễn Quý Bình, làng Phù Yên cho rằng, ngày trước, cả làng có 100% hộ theo nghề, nhưng đến nay làm nhà giả cổ chỉ còn 20%, còn lại các hộ chuyển sang làm đồ gia dụng. Ông Bình phân tích, làm nhà cổ là công việc vô cùng nặng nhọc, khi vận chuyển thì có khi rất xa, lắp ráp mất nhiều thời gian nên những thợ lớn tuổi tập trung làm các việc nhẹ nhàng hơn.
Để làm được ngôi nhà, phải cần đến “ba bên”, đó là bên thiết kế, “nhà thầu” là các nghệ nhân và gia chủ. Ban đầu, gia chủ sẽ gặp các nghệ nhân xin tư vấn. Sau đó sẽ thống nhất thuê kiến trúc sư thiết kế, đồng thời thống nhất cấu kiện chính, hình dáng ngôi nhà, kích thước, số cột, diện tích... Sau cùng các nghệ nhân sẽ thực hiện thi công, đục, làm họa tiết và lắp ráp. Ngày nay, những người thợ trẻ khá linh hoạt trong việc ứng dụng công nghệ mới, nâng tầm nghề của cha ông.
Nghệ nhân Nguyễn Chí Điền cho hay, để nâng tầm thương hiệu của nghề, người nghệ nhân phải dám nhận những công trình khó, đương đầu với thử thách. Hiện cha con ông Điền đang làm hai công trình tại chùa Ngọc Hồi (huyện Thanh Trì, Hà Nội). Đây là hai công trình phải tuân thủ khớp nối với mẫu cũ, hoa văn cũ đã có tuổi đời cả trăm năm mà nhà chùa yêu cầu phải… mười phân vẹn mười. “Công trình thực hiện từ tháng 6/2017 đến nay. Chúng tôi đã huy động toàn lực, nhờ thêm cả những người thợ có tay nghề cao trợ giúp. Đến nay công trình đã đạt 80% tiến độ” - ông Điền nói.
Nghề dựng lại những ngôi nhà, những ký ức là vô cùng khó. Một khi nghề chọn người, thì người đó hội tụ rất nhiều yếu tố về sức khỏe, kỹ thuật và cả đam mê. Theo thống kê của ông Vũ Minh Hải - Phó Chủ tịch UBND xã Hương Ngải (huyện Thạch Thất), toàn xã có hơn 2.500 hộ, trong đó có 500 hộ làm nghề, có nhiều gia đình 3 - 5 đời làm nghề. Hiện nay, thu nhập bình quân của người thợ làm nhà cổ khoảng 300.000 đồng/ngày. Cứ chiêm ngưỡng một số công trình mà người thợ Hương Ngải tham gia như phục dựng như Nhà Thái Học (Văn Miếu - Quốc Tử Giám), nhà cổ Đường Lâm, thiết kế chùa Triệu Khánh, chùa Tổng, đình Đông Lao, chùa Hòe Nhai ở Hà Nội… sẽ thấy được trình độ của người thợ nơi đây.
Những người thợ làm nhà cổ đã và đang miệt mài góp phần nâng tầm giá trị của làng nghề Thủ đô, tạo dựng nét tinh hoa cho hôm nay và mai sau.