Truyền thống hiếu học

Giáo dục và thi cử để tuyển chọn quan lại cho bộ máy nhà nước là một bước tiến dài so với nhà Tiền Lê, nhà Đinh trước đó. Với các trí thức lớn như Lê Văn Thịnh, Mạc Hiển Tích và nhiều tiến sĩ được đào tạo và tuyển chọn, nhà Lý đã đưa đất nước vào kỷ nguyên cường thịnh và phát triển, Bắc thì phá Tống, Nam thì bình Chiêm, kinh tế, văn hóa, xã hội phát triển rực rỡ. Đến nhà Trần, nhà Lê thì khoa cử đi vào quy củ, nền nếp… Quan điểm về đào tạo và trọng dụng nhân tài của tổ tiên ta thể hiện điển hình trong Bài ký đề tên Tiến sĩ khoa Nhâm Tuất năm 1442, do Tiến sĩ Thân Nhân Trung (người Tày, quê Bắc Giang) soạn: “Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, nguyên khí thịnh thì thế nước mạnh mà hưng thịnh, nguyên khí suy thì thế nước yếu mà thấp hèn. Vì thế các bậc đế vương thánh minh không đời nào không coi việc giáo dục nhân tài, kén chọn kẻ sĩ, vun trồng nguyên khí quốc gia làm công việc cần thiết…”.

Bài ký khoa Quý Mùi, năm 1463, cũng nêu: “Kẻ sĩ may mắn được ghi danh vào tấm đá này, phải làm cho danh đúng với thực… Những người ở chức tháp tùng hầu vua phải lo dâng tiến mưu hay, những người nắm giữ kỷ cương phải lo làm cho chính sự trong sạch, những người cai trị địa phương phải lo… sao cho nơi mình làm quan dân được no đủ mà gốc nước được vững bền… khiến cho người đời đến xem đọc bia đá này, chỉ vào tên mà nói: Đây là những người trung với nước, hiếu với dân, bàn nói ngay thẳng làm sáng thánh đạo, giữ vững đạo đức kiến lập công lao, được như thế là may mắn lắm. Nếu không được thế thì người xem đưa mắt bảo: Kẻ này nhu nhược, kẻ này đức mỏng, kẻ này hèn nhát... Công luận còn đó, há chẳng nên cẩn thận lắm sao?”.

Văn Miếu – Quốc Tử Giám hôm nay là một di tích, ghi dấu truyền thống hiếu học vẻ vang của tổ tiên ta, thể hiện khát vọng giành lấy những đỉnh cao tri thức của sĩ tử, cũng như mong mỏi, kỳ vọng của triều đình, của nhân dân đối với trí thức. Trên 82 tấm bia ghi danh Tiến sĩ còn lại, đều có chung phong cách mở đầu bằng bài ký, sau đó đến phần ghi tên. Các bài ký đó thể hiện quan điểm về giáo dục, đào tạo nhân tài, ca ngợi, biểu dương thành tích của các Tiến sĩ nhưng kèm theo đó bao giờ cũng là những lời nhắc nhở, khuyên răn rất thống thiết.