Định hình phương thức phòng chống tội phạm mạng thời AI

Báo động đỏ trên không gian số

Những con số biết nói cho thấy bức tranh an ninh mạng Việt Nam đang ở mức đáng báo động. Theo thống kê của Cục An ninh mạng và Phòng chống tội phạm sử dụng công nghệ cao (A05 - Bộ Công an), chỉ trong vòng hơn một năm, thiệt hại do tội phạm mạng gây ra đã gần 19.000 tỷ đồng, riêng lừa đảo trực tuyến chiếm đến 12.000 tỷ. Hơn 1.500 vụ việc bị phát hiện trong 3 quý đầu năm 2025, phản ánh tốc độ lây lan chóng mặt của loại hình tội phạm này.

Trung tá Vũ Trọng Nghĩa - Phó Trưởng phòng 5 (A05 - Bộ Công an) cho rằng, nguyên nhân không chỉ đến từ việc người dân “vẫn còn một bộ phận chủ quan, lơi là, thiếu kỹ năng nhận diện thủ đoạn lừa đảo”, mà còn từ chính sự phát triển quá nhanh của công nghệ.

“Những ứng dụng AI, công nghệ deepfake hay giả mạo giọng nói, hình ảnh đã trở thành công cụ đắc lực khiến các kịch bản lừa đảo tinh vi và khó lường hơn” - Trung tá Vũ Trọng Nghĩa phân tích.

Nếu trước đây, tội phạm mạng chủ yếu hoạt động theo nhóm nhỏ, thì nay đã vận hành như doanh nghiệp xuyên quốc gia, có người điều hành, bộ phận kỹ thuật, thậm chí cả “phòng chăm sóc nạn nhân”. Năm 2025, một đường dây ở Campuchia bị triệt phá đã thu giữ tới 15 tỷ USD, minh chứng cho quy mô khổng lồ của “nền kinh tế tội phạm” trong thế giới số.

Sự thật đó buộc Việt Nam phải bước qua giới hạn của các biện pháp truyền thống. Chống tội phạm mạng giờ không còn chỉ là việc truy bắt hay xóa dấu vết số, mà phải xây dựng năng lực miễn dịch cho toàn xã hội, nơi mỗi người dân trở thành mắt xích trong chuỗi bảo vệ không gian mạng quốc gia.

Từ “không một mình” đến mặt trận toàn xã hội

Đầu năm 2025, Bộ Công an phối hợp cùng Hiệp hội An ninh mạng Quốc gia và UBND TP Hà Nội phát động chiến dịch truyền thông “Không một mình” - một chương trình mang tính biểu tượng cho sự thay đổi tư duy. Lần đầu tiên, an ninh mạng không chỉ là việc của lực lượng chức năng, mà trở thành phong trào xã hội, với sự tham gia của giới sáng tạo nội dung, nghệ sĩ và các nền tảng công nghệ.

Bài hát “Clicking” do nghệ sĩ Tuấn Cry sáng tác được dùng trong chiến dịch đã nhanh chóng tạo hiệu ứng mạnh trên mạng xã hội nhờ ca từ gần gũi, dễ nhớ, cảnh báo trực diện về các chiêu trò lừa đảo trực tuyến. Giới trẻ chia sẻ, người lớn tuổi bàn luận và điều quan trọng là người dân bắt đầu tự nói về an ninh mạng, một điều hiếm thấy trước đây.

Giám đốc TikTok Việt Nam Nguyễn Lâm Thanh cho biết: “Các thông điệp của chương trình được chuyển tải đến hàng chục nghìn nhà sáng tạo nội dung. Chúng tôi kỳ vọng hàng trăm nghìn video cảnh báo sẽ được sản xuất, tác động đến hơn 70 triệu người dùng Việt Nam”. Sự tham gia của các nền tảng xuyên biên giới đánh dấu bước mở rộng mặt trận, nơi các doanh nghiệp công nghệ đã trở thành đối tác trong công cuộc bảo vệ không gian số.

Song song với truyền thông cộng đồng, Bộ Công an triển khai 2 đợt cao điểm trấn áp tội phạm công nghệ cao, phối hợp với công an Thái Lan, Lào, Campuchia để bóc gỡ các đường dây xuyên biên giới. Hàng trăm đối tượng bị bắt giữ, nhiều chuyên án lớn được xác lập. Từ đó, hình thành phương thức phòng chống 2 hướng song song: một bên là pháp luật mạnh tay, bên kia là truyền thông mềm mại, cùng hướng đến mục tiêu kéo giảm đáng kể tỷ lệ lừa đảo trực tuyến.

Nhưng cuộc chiến này không chỉ dừng lại ở trong nước. Khi tội phạm mạng có thể ở một quốc gia, dùng hạ tầng của quốc gia khác và tấn công sang quốc gia thứ ba, không một quốc gia nào có thể an toàn một mình. Chuyên gia Vũ Ngọc Sơn - Hiệp hội An ninh mạng Quốc gia (NCA) nhận định: “Tinh thần chung của thế giới hiện nay là liên kết. Chúng ta phải hợp tác để cùng tồn tại, bởi tội phạm đã chuyên nghiệp và vượt khỏi ranh giới pháp lý của từng nước”.

Hợp tác quốc tế: từ hành động đến khung pháp lý

Nhận thức được tính toàn cầu của tội phạm mạng, Việt Nam không chỉ hành động ở cấp độ quốc gia mà còn bước ra vị thế quốc tế. Ngày 24/12/2024, Đại hội đồng Liên Hợp quốc thông qua Công ước chống tội phạm mạng - văn kiện pháp lý toàn cầu đầu tiên trong lĩnh vực này. Và chỉ 10 tháng sau, ngày 25 - 26/10/2025, Hà Nội được chọn là nơi tổ chức Lễ mở ký Công ước, sự kiện quy tụ hơn 100 quốc gia, đánh dấu cột mốc lịch sử khi lần đầu tiên một công ước của Liên Hợp quốc mang tên Việt Nam.

“Công ước Hà Nội” không chỉ thể hiện vai trò và uy tín của Việt Nam trong hợp tác quốc tế mà còn mở ra khung khổ pháp lý thống nhất để chia sẻ chứng cứ điện tử, dẫn độ, điều tra và xử lý tội phạm xuyên biên giới. Với 9 chương, 71 điều, được soạn thảo suốt 4 năm, công ước đặt nền móng cho một “luật chơi” chung về an ninh mạng, giúp các quốc gia có cơ sở pháp lý để phối hợp điều tra, tịch thu tài sản phạm tội, bảo vệ nhân chứng và hỗ trợ nạn nhân.

Trung tá Vũ Trọng Nghĩa nhấn mạnh: “Việt Nam được lựa chọn làm nước chủ trì Lễ mở ký là sự ghi nhận những nỗ lực chủ động của chúng ta trong việc xây dựng khung pháp lý toàn cầu. Từ công ước này, Việt Nam có điều kiện thuận lợi hơn để hợp tác chia sẻ thông tin, triệt phá các ổ nhóm tội phạm xuyên quốc gia”. Tuy nhiên, ông Nghĩa cũng thẳng thắn nhìn nhận thách thức lớn nhất chính là việc bảo vệ chủ quyền dữ liệu quốc gia trong bối cảnh AI và mã độc tự học đang phát triển mạnh.

Ở góc độ doanh nghiệp công nghệ, các chuyên gia cho rằng AI là “con dao hai lưỡi”: nó vừa được tội phạm lợi dụng, vừa là công cụ để chúng ta phản công. “Chúng tôi đã tích hợp trí tuệ nhân tạo vào hệ thống giám sát để nhận diện sớm nguy cơ tấn công, thay vì chỉ phản ứng sau khi thiệt hại xảy ra” - chuyên gia an ninh bảo mật Vũ Việt Tiến nói. Điều này cho thấy hướng đi mới của Việt Nam là dùng công nghệ để phòng ngừa công nghệ, biến AI từ mối đe dọa thành lá chắn chủ động.

Khi mọi hoạt động của đời sống, từ ngân hàng, học tập, y tế đến hành chính… đều gắn với môi trường số, an ninh mạng không còn là “bức tường ảo” mà là yếu tố cấu thành của an ninh quốc gia. Bảo vệ không gian số không thể chỉ dựa vào công nghệ hay lực lượng chuyên trách, mà cần hình thành một xã hội số miễn dịch, trong đó người dân nhận thức được nguy cơ, doanh nghiệp chủ động bảo mật và Nhà nước kiến tạo khung pháp lý linh hoạt.

Chiến dịch “Không một mình” chính là bước thử nghiệm đầu tiên của mô hình này: kết nối giữa cơ quan quản lý, nền tảng công nghệ và cộng đồng sáng tạo. Việc TikTok, Facebook, YouTube đồng loạt tham gia truyền thông an toàn mạng đã biến không gian mạng, vốn là nơi tội phạm hoạt động thành nơi lan tỏa kiến thức phòng chống tội phạm.

Trong tầm nhìn xa hơn, “Công ước Hà Nội” là nền tảng để Việt Nam cùng các quốc gia xây dựng “liên minh miễn dịch toàn cầu” trước tội phạm số. Không chỉ hợp tác trong điều tra và truy vết, mà còn chia sẻ dữ liệu cảnh báo, hỗ trợ đào tạo và đồng bộ hóa luật pháp về an ninh mạng.

Đó chính là cách Việt Nam đang định hình phương thức phòng chống tội phạm mạng thời AI - không chỉ chạy theo công nghệ, mà chủ động dẫn dắt xu hướng, kết hợp giữa pháp lý, công nghệ và sức mạnh xã hội. Khi mỗi cá nhân đều hiểu biết, mỗi tổ chức đều chủ động, và mỗi quốc gia cùng chung tay, không gian mạng mới thực sự trở thành nơi an toàn để phát triển.