Đúng người, đúng thời điểm

Các đời thị trưởng New York từ lâu đã thu hút sự chú ý trên toàn nước Mỹ khi dẫn dắt TP lớn nhất nước này. Thị trưởng Rudy Giuliani của đảng Cộng hòa từng gây ấn tượng sâu sắc khi dẫn dắt New York vượt qua giai đoạn đau thương sau vụ khủng bố 11/9, đến mức được mệnh danh là “thị trưởng của nước Mỹ”.

Dù chính thức nhậm chức vào tháng 1/2026, nhưng trong nhiều tháng qua, hình ảnh của ông Mamdani đã xuất hiện dày đặc trên truyền hình và mạng xã hội. Ông sẽ là thị trưởng trẻ nhất của New York trong một thế kỷ, đồng thời là người Hồi giáo đầu tiên và người Mỹ gốc Nam Á đầu tiên lãnh đạo TP.

Điều gì đem đến chiến thắng và sức hút của vị nghị sĩ này?

Bài toán của New York

Khi Edgar Alfonseca lần đầu làm cha, niềm hạnh phúc nhanh chóng nhường chỗ cho nỗi lo về mức chi phí nuôi con “quá sức tưởng tượng” ở New York.

“Thật không thể tin nổi” - viên chức nhà nước này chia sẻ. Anh phải trả 1.600 USD mỗi tháng cho nhà trẻ trong 2 năm đầu đời của con trai, gần tương đương với khoản tiền thuê nhà vốn không hề ít ỏi.

Không chỉ vậy, anh còn phải giúp mẹ thanh toán chi phí ăn uống, điện nước và thuốc men. “Mẹ tôi sống nhờ vào tiền trợ cấp an sinh xã hội, tháng nào cũng thiếu trước hụt sau” - anh nói.

Với những người có thu nhập thấp và trung bình như Alfonseca, New York từ lâu đã trở nên quá đắt đỏ để sống. Sự bức bối đó đã dần bùng nổ thành một cơn địa chấn chính trị.

Theo Michelle Holder, giáo sư kinh tế tại Đại học John Jay, cuộc khủng hoảng chi phí sinh hoạt ở New York “đã âm ỉ suốt hai thập kỷ và nay đã đến đỉnh điểm”. Chuyên gia này cảnh báo TP có nguy cơ “rơi vào thời kỳ Gilded Age thứ hai”, khi giới triệu phú xây biệt thự trên Đại lộ Năm, trong khi các công nhân chen chúc trong những khu nhà ổ chuột.

Báo cáo của Hiệp hội Dịch vụ Cộng đồng New York (CSSNY) cho thấy, trong năm 2023, một phần ba hộ gia đình có thu nhập trung bình phải đối mặt với thiếu lương thực, chi phí y tế quá sức hoặc khó khăn về nhà ở. Một khảo sát khác của Quỹ Robin Hood cho biết tỷ lệ nghèo đã tăng lên 25%, gần gấp đôi mức trung bình toàn quốc.

Chi phí chăm sóc trẻ nhỏ đang đẩy nhiều gia đình tại New York đến bờ vực kiệt quệ. Theo Viện Chính sách Kinh tế (EPI), chi phí trung bình chăm sóc trẻ sơ sinh ở New York lên tới 17.361 USD/năm, chỉ 14,5% hộ gia đình có khả năng chi trả.

Vấn đề nhà ở còn nghiêm trọng hơn. Hơn một nửa các hộ thuê nhà phải chi trên 30% thu nhập cho tiền thuê, trong khi tỷ lệ nhà trống chỉ còn 1,4%, thấp nhất trong nhiều thập kỷ.

Cùng với chi phí nhà ở tăng vọt, tình trạng vô gia cư cũng leo thang. Mỗi đêm, từ 60.000 - 80.000 người, phần lớn là các gia đình có con nhỏ, phải ngủ trong các khu tạm trú. Dữ liệu mới cho thấy có tới 154.000 học sinh trong hệ thống trường công của TP đang không có nhà ở ổn định, tương đương 1/8 số học sinh.

Hóa đơn điện, nước và y tế cũng đang tăng nhanh. Công ty điện TP đề xuất tăng 11,4% giá điện để nâng cấp cơ sở hạ tầng, khiến hóa đơn hộ gia đình tăng thêm 372 USD/năm. Trong khi đó, việc cắt giảm ngân sách Medicaid và nguy cơ hết hạn trợ cấp của chương trình Obamacare có thể khiến chi phí y tế leo thang hơn nữa.

Tia hy vọng

Với những người dân New York như Edgar, nỗi lo lắng thường trực của họ tìm được tia hy vọng lóe lên qua vị lãnh đạo tiềm năng là thị trưởng đắc cử Zohran Mamdani. Trọng tâm trong cương lĩnh của ông là cam kết giảm chi phí sinh hoạt cho những người lao động đang chật vật mưu sinh.

“Chúng tôi tin rằng, ở TP giàu có nhất của quốc gia giàu có nhất trong lịch sử nhân loại, người lao động xứng đáng được sống một cuộc đời có nhân phẩm” - ông Mamdani nói trong một cuộc mít tinh tại Manhattan.

Thông điệp ấy đã vang vọng trong lòng hàng trăm nghìn cư dân đang vật lộn để duy trì cuộc sống. “Đây là khởi đầu của một cuộc sống mới, một cuộc sống có thể chi trả được” - Renette Bradley, một nhà hoạt động về nhà ở, chia sẻ tại buổi tiệc mừng chiến thắng ở Brooklyn. “Chiến thắng này có nghĩa là tầng lớp lao động sẽ có thể tiếp tục ở lại nơi đây”.

Vị thị trưởng 34 tuổi có khả năng hùng biện và phong cách trẻ trung, thường được so sánh với cựu Tổng thống Barack Obama thời trẻ mang đến một hình ảnh mới mẻ trong bối cảnh nhiều người Mỹ đang khao khát những gương mặt lãnh đạo mới.

Là một người theo chủ nghĩa xã hội dân chủ, ông Mamdani theo đuổi thông điệp tiến bộ: chống bất bình đẳng, bảo vệ quyền của người nhập cư và giảm chi phí sinh hoạt tại một trong những TP đắt đỏ nhất thế giới. Những vấn đề tương tự đang diễn ra trên toàn nước Mỹ, khi giá nhà tăng cao, binh sĩ Vệ binh Quốc gia được triển khai tại nhiều TP, và cơ quan Di trú và Hải quan (ICE) tăng cường các cuộc truy quét.

Chiến dịch của ông Mamdani cũng huy động được lượng tình nguyện viên và cử tri kỷ lục. Ông Mamdani đã cập nhật, điều chỉnh các chính sách kinh tế tái phân phối vốn là trụ cột của phong trào cấp tiến, bằng cách nhấn mạnh đến “khả năng chi trả được” (affordability) - một thông điệp đơn giản mà hấp dẫn. Trong đó bao gồm chính sách tiêu biểu là xe buýt miễn phí, thu hút nhiều sự chú ý dù không giúp được phần lớn người lao động nghèo vốn di chuyển bằng tàu điện ngầm.

Đồng thời, ông cam kết đóng băng giá thuê hơn 1 triệu căn hộ, triển khai xe buýt miễn phí và chăm sóc trẻ em toàn dân, bằng cách đánh thêm thuế với tập đoàn lớn và giới giàu có. Giá thuê trung bình tại New York hiện đã vượt 3.400 USD/tháng, trong khi tỷ lệ căn hộ trống chỉ còn 1,4%, thấp nhất trong lịch sử.

Ông Mamdani cũng đề xuất trao lại quyền quản lý các trường học công cho cộng đồng thay vì chính quyền và mở chuỗi siêu thị công cộng để giúp người dân tiếp cận thực phẩm với giá thành kinh tế hơn.

Liệu New York có phản ánh xu hướng toàn nước Mỹ?

Ông Mamdani là người New York chính hiệu và đại diện cho thế hệ nhập cư kiểu mới. Bố mẹ ông đến từ Uganda và Ấn Độ; mẹ ông, bà Mira Nair là một đạo diễn nổi tiếng, còn cha ông là một giáo sư danh tiếng. Nhờ xuất thân đó, ông hiểu cách hoạt động của giới tinh hoa và người da trắng.

Với cộng đồng nhập cư và người da màu, ông cũng được xem là “người của họ”. Nhờ vậy, ông Mamdani gắn kết được giới thượng lưu cấp tiến với cộng đồng Nam Á và người nhập cư châu Phi, tạo nên một liên minh độc đáo.

Về mặt hình ảnh, ông Mamdani vượt xa các đối thủ: trẻ trung, ngoại hình sáng, tự tin trên mạng xã hội, có khả năng giao tiếp tốt, điều mà các ứng viên lớn tuổi khó sánh kịp.

Theo giới quan sát, chiến thắng của ông Mamadani ở New York có thể là hình mẫu tham khảo, dù không thể sao chép nguyên vẹn. Ở những bang khác, như Oklahoma chẳng hạn, cũng có nhiều người dân đang chịu áp lực kinh tế và có thể hưởng ứng thông điệp “khả năng chi trả được” tương tự. Ông Mamdani đã tái tạo một liên minh tiến bộ phù hợp thời điểm hiện tại, và các chính trị gia cấp tiến ở nơi khác có thể học hỏi tinh thần đó để hình thành những liên minh chiến thắng tại địa phương.