Do đó, để nâng cao chất lượng đồ án quy hoạch và giảm bớt khoảng cách giữa quy hoạch trên giấy và thực tế cuộc sống, sự tham gia của cộng đồng trong quá trình quy hoạch đóng vai trò hết sức quan trọng.
Tăng tính khả thi của quy hoạch
Hơn 20 năm nay, quy hoạch khu công viên hồ điều hòa Hạ Đình tại phường Hạ Đình (quận Thanh Xuân, TP Hà Nội) vẫn chưa thể triển khai, hoàn thiện khiến nhiều hộ dân phải sống trong cảnh nhếch nhác, tạm bợ, không được sửa sang xây dựng nhà cửa.
Theo người dân đang sinh sống tại khu vực này thì đây là quy hoạch thiếu tính hợp lý và họ không đồng thuận. Vì thực tế, khu đất quy hoạch công viên đang chồng lấn, trùm lên 649 thửa đất giãn dân được TP cấp từ năm 1993, trong đó 520 thửa đất người dân đã xây nhà và sinh sống ổn định từ trước năm 2000.
Từ trường hợp cụ thể nêu trên cho thấy, việc lấy ý kiến cộng đồng dân cư vào các bản quy hoạch hiện nay vẫn còn những bất cập, hay nói cách khác vai trò của cộng đồng tham gia vào quá trình quy hoạch chưa thật sự được coi trọng. Kết quả là nhiều bản quy hoạch khi công khai rộng rãi đã bị người dân trong khu vực ảnh hưởng phản đối quyết liệt, không thể thực thi.
PGS.TS Nguyễn Hồng Tiến - nguyên Cục trưởng Cục Hạ tầng kỹ thuật (Bộ Xây dựng) cho biết, ở nhiều nước trên thế giới, quá trình lập quy hoạch, xây dựng và quản lý đô thị có sự tham gia của cộng đồng dành được sự chú ý đáng kể của các cơ quan chính quyền và giới chuyên môn, đặc biệt là các nước đang phát triển như Thái Lan, Indonesia, Ghana, Ethiopia...
Sự tham gia của cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc cải tiến quy trình quy hoạch, nâng cao chất lượng các đồ án quy hoạch, đặc biệt rút ngắn sự cách biệt giữa quy hoạch từ trên giấy với thực tế cuộc sống. Hay nói cách khác, các đồ án quy hoạch mang tính khả thi cao, hạn chế một phần những ý muốn chủ quan và áp đặt chủ ý.
Ngoài ra, việc khai thác các nguồn hỗ trợ từ cộng đồng thông qua sự tham gia của họ sẽ giảm bớt chi phí, đồng thời nâng cao trách nhiệm của cộng đồng trong việc thực hiện các đồ án quy hoạch.
Ở Việt Nam, vai trò của cộng đồng đã được coi trọng và thể hiện trong một số văn bản của Nhà nước. Trong Luật Xây dựng (2003, 2013, sửa đổi 2016, 2018, 2019, 2020); Luật Quy hoạch đô thị (2009); Luật Quy hoạch (2017); Luật Đất đai (2003, 2013)... đều có các quy định cụ thể về vai trò, trách nhiệm của cộng đồng trong công tác quy hoạch. Tuy nhiên, trên thực tế cho đến nay sự tham gia của cộng đồng trong công tác quy hoạch và quản lý đô thị còn khá mờ nhạt nên rất đáng được quan tâm chú trọng triển khai thực hiện trong những điều kiện cụ thể.
Còn nhiều vướng mắc
Theo Viện trưởng Viện Quy hoạch xây dựng Hà Nội Lưu Quang Huy, việc triển khai lập, điều chỉnh quy hoạch phải lấy ý kiến cộng đồng dân cư đã được nêu trong quy định của luật.
Tuy nhiên, đến nay nội dung này đang gặp nhiều vướng mắc khi quy định còn chung chung, chưa có hướng dẫn cụ thể về cấp độ, phạm vi, thành phần, tỷ lệ ý kiến đồng thuận… Chính vì vậy, hầu như các đơn vị tư vấn lập quy hoạch đều đang tự đưa ra nội dung để xin ý kiến cộng đồng mà không có bất kỳ phom mẫu chung nào.
Về hình thức xin ý kiến đối với từng cấp độ quy hoạch từ quy hoạch chung, quy hoạch phân khu, quy hoạch chi tiết cũng chưa có quy định cụ thể nên cũng gặp nhiều khó khăn. Đặc biệt là những đồ án trải dài qua nhiều địa phương, liên quan đến nhiều đơn vị hành chính, công tác xin ý kiến cộng đồng dân cư gặp nhiều khó khăn, thời gian thực hiện kéo dài.
Cũng theo ông Lưu Quang Huy, các văn bản luật đều quy định việc lấy ý kiến của cơ quan, tổ chức, cá nhân và cộng đồng dân cư đối với nhiệm vụ và đồ án quy hoạch đô thị, quy hoạch xây dựng. Điều này phù hợp với quan điểm nghiên cứu quy hoạch là công khai, đảm bảo tính minh bạch khi lập quy hoạch.
Tuy nhiên, thực tế áp dụng quy định này trong hơn 10 năm qua cho thấy, việc lấy ý kiến cộng đồng dân cư về nhiệm vụ quy hoạch không đạt được mục tiêu cần thiết. Nhiệm vụ quy hoạch là đầu bài, là các yêu cầu để lập quy hoạch, không thể hiện được mong muốn cụ thể của cộng đồng dân cư, nên việc lấy ý kiến rất hình thức, thời gian bị kéo dài (tối thiểu 30 - 40 ngày) mà không đem lại nhiều hiệu quả.
Đồng tình với ý kiến này, Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, TS.KTS Đào Ngọc Nghiêm cho rằng, vai trò của cộng đồng trong phát triển đô thị cũng như công tác quy hoạch đã được thể chế hóa. Trong đó khẳng định, cộng đồng là yếu tố tất yếu phải được tham gia trong tất cả giai đoạn của công tác quy hoạch.
Giai đoạn đầu là giai đoạn cung cấp tư liệu thông tin; giai đoạn thứ hai là cung cấp nguyện vọng, định hướng; giai đoạn ba là được trao đổi trực tiếp với người ra quyết định phê duyệt quy hoạch; giai đoạn cuối cùng là phát huy vai trò của cộng đồng để thực hiện được ý định của cấp quản lý.
Tuy nhiên, theo vị chuyên gia, để sự tham gia có chất lượng, phát huy hiệu quả, các cấp ngành chức năng cần xây dựng lộ trình, xác định cụ thể đối tượng tham gia vào từng loại đồ án quy hoạch, dự án phát triển đô thị. Đặc biệt, cần làm rõ khái niệm “đại diện cộng đồng dân cư”, cụ thể gồm những thành phần nào để thuận tiện cho quá trình triển khai lấy ý kiến cho các đồ án quy hoạch.
Đối với Hà Nội, khi triển khai quy hoạch chung đã luôn chú trọng việc lấy ý kiến cộng đồng vào các bản quy hoạch, nhất là các quy hoạch đặc thù như khu phố cổ, khu phố Pháp, khu vực Hồ Gươm, Hồ Tây… thông qua việc điều tra xã hội học, trưng bày triển lãm. Thậm chí, Hà Nội đã huy động tham gia ý kiến đóng góp của các tổ chức quốc tế, tổ chức phi Chính phủ vào việc quy hoạch khu phổ cổ.
Tuy nhiên, vấn đề còn tồn tại lớn nhất hiện nay là sau khi lấy ý kiến của cộng đồng thì việc trao đổi lại giữa những người ra quyết định phê duyệt với những người tham gia ý kiến nhằm tìm ra sự đồng thuận còn đang rất yếu. Vì vậy, phần lớn người dân mới chỉ biết đến định hướng của quy hoạch chứ chưa thấy được trách nhiệm, vai trò của mình trong thực hiện các quy hoạch đó.
Nhằm phục vụ yêu cầu quản lý của chính quyền và đáp ứng đầu tư xây dựng, phát triển đô thị, Hà Nội đã có kế hoạch lập 236 đồ án quy hoạch đô thị, quy hoạch xây dựng giai đoạn 2021 - 2025 trên địa bàn TP. Để các quy hoạch mang tính khả thi, có tính thực tiễn cao, sự đồng thuận, ủng hộ của người dân là vấn đề tiên quyết.
Do vậy, những vướng mắc rất cần cơ quan chức năng sớm tháo gỡ bằng việc hoàn thiện quy định pháp luật, cụ thể hóa các quy định về tổ chức thực hiện để bảo đảm sự tham gia thực chất của cộng đồng trong lập, điều chỉnh quy hoạch xây dựng đô thị.
"Hà Nội đang lập Quy hoạch Thủ đô thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050, đây là quy hoạch tích hợp, tác động đến nhiều ngành, lĩnh vực, đối tượng trong xã hội. Do đó, việc lấy ý kiến rộng rãi của cộng đồng như thế nào nhằm tạo sự đồng thuận, đảm bảo chất lượng của quy hoạch rất cần được tính toán kỹ.
Công tác phổ biến những định hướng phát triển cũng cần được chú trọng cải thiện, đa dạng các hình thức phổ biến đến từng tổ dân phố, khu dân cư, chứ không để người dân tự động tìm hiểu. Có như vậy từng người dân mới thấy được vai trò, trách nhiệm của mình trong công tác quy hoạch, xây dựng phát triển Thủ đô." - Phó Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, TS.KTS Đào Ngọc Nghiêm
