Bài toán nâng cao chất lượng sống đô thị

Trong bối cảnh cả nước chuyển sang mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, câu chuyện quy hoạch và quản trị đô thị đang bước vào giai đoạn bản lề. Đó là giai đoạn của chuyển đổi số, minh bạch hóa dữ liệu và tinh gọn bộ máy hành chính hướng tới phục vụ người dân.

Quy hoạch từ tầm nhìn đến hành động

Một trong những nội dung quan trọng được bàn thảo chuyên sâu tại sự kiện Diễn đàn phát triển bền vững đô thị Việt Nam 2025 vừa được Bộ Xây dựng tổ chức là công tác quy hoạch. Vụ trưởng Vụ QH - KT (Bộ Xây dựng) Trần Thu Hằng nhấn mạnh: “Quy hoạch là ngôn ngữ của tương lai, còn quản trị là phương thức để biến quy hoạch thành hiện thực”.

Theo bà Trần Thu Hằng, đô thị Việt Nam đã và đang trở thành động lực của phát triển kinh tế, xã hội. Hệ thống hơn 900 đô thị đóng góp khoảng 75% GDP cả nước. Tuy nhiên, tốc độ phát triển nhanh cũng làm bộc lộ nhiều hạn chế về không gian phát triển thiếu liên kết, hạ tầng quá tải, môi trường bị ô nhiễm, bản sắc đô thị mờ nhạt. “Muốn hướng tới chất lượng sống cao, phải chuyển từ tư duy quy hoạch theo cung ứng sang quy hoạch theo nhu cầu và giá trị sống. Mọi bản quy hoạch đều phải phản ánh tiếng nói của cộng đồng, coi người dân là đối tác trong phát triển đô thị” – bà Trần Thu Hằng khẳng định.

Cùng với đó, việc ứng dụng công nghệ số đang trở thành xu hướng tất yếu. Nhiều đô thị đã bắt đầu sử dụng bản đồ số không gian địa lý (GIS) để quản lý quy hoạch, mô hình thông tin công trình (BIM) để kiểm soát quá trình xây dựng và mô hình đô thị số song song (Digital Twin) để mô phỏng, cập nhật tình hình thực tế theo thời gian thực. Các công cụ này giúp chính quyền có thể giám sát và điều chỉnh quy hoạch linh hoạt, thay cho phương thức quản lý thủ công trước đây.

Bước ngoặt trong quản trị đô thị

Một trong những vấn đề được bàn luận nhiều nhất tại diễn đàn là mô hình chính quyền địa phương 2 cấp chính thức vận hành trên toàn quốc từ 1/7/2025. Đây được coi là bước ngoặt trong tiến trình cải cách bộ máy hành chính, khi cấp trung gian được tinh giản, đồng thời tăng quyền chủ động và trách nhiệm cho chính quyền cơ sở.

Theo KTS Trần Ngọc Chính - Chủ tịch Hội Quy hoạch phát triển đô thị Việt Nam, mô hình mới sẽ tạo điều kiện để đô thị được quản lý trực tiếp, phản ứng nhanh với nhu cầu của người dân, đồng thời giảm tầng nấc trung gian trong điều hành. “Chính quyền đô thị 2 cấp phải thực sự trở thành chính quyền của dữ liệu và minh bạch, nơi mọi quyết định được đưa ra vì lợi ích cộng đồng chứ không chỉ là thay đổi cơ học về tổ chức” – ông Trần Ngọc Chính nhấn mạnh.

Các chuyên gia cho rằng mô hình này đặt ra ba yêu cầu then chốt. Thứ nhất, phải đồng bộ hóa thể chế và cơ chế phối hợp giữa cấp tỉnh và cấp xã, phường, tránh tình trạng một việc nhiều nơi cùng làm nhưng không ai chịu trách nhiệm cuối cùng.

Thứ hai, cần xây dựng hệ thống dữ liệu đô thị thống nhất, trong đó thông tin về dân cư, đất đai, hạ tầng, quy hoạch và dịch vụ công được cập nhật liên thông giữa các cấp chính quyền. Thứ ba, phải nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ cấp cơ sở, vì đây là lực lượng tiếp xúc, giải quyết công việc của người dân và DN.

Theo Viện trưởng Viện Quy hoạch đô thị và nông thôn quốc gia (Bộ Xây dựng) Hoàng Vĩnh Hưng, mô hình chính quyền đô thị 2 cấp không chỉ giúp tinh gọn bộ máy mà còn mở ra cơ hội phân bổ lại nguồn lực đầu tư. Khi cấp cơ sở được giao quyền chủ động, các quyết sách về quy hoạch, đầu tư, hạ tầng sẽ sát thực tiễn hơn. Tuy nhiên, để bảo đảm hiệu quả, cần có cơ chế giám sát minh bạch và hạ tầng dữ liệu đủ mạnh để các cấp chính quyền phối hợp nhịp nhàng.

Trên thực tế, nhiều địa phương lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Bình Dương đã triển khai Trung tâm điều hành đô thị thông minh, nơi kết nối dữ liệu giữa các sở, ngành và địa phương, phục vụ công tác chỉ đạo, điều hành theo thời gian thực. Đây là nền tảng kỹ thuật cho mô hình chính quyền 2 cấp vận hành hiệu quả: cấp tỉnh định hướng chiến lược, cấp cơ sở tổ chức thực hiện, cùng chia sẻ dữ liệu và trách nhiệm giải trình.

Theo Phó Giám đốc Học viện Chiến lược và bồi dưỡng cán bộ xây dựng Nguyễn Vũ Phương, quản lý đô thị phải cân bằng giữa quyền chỉ đạo và quyền thực hiện. Nếu cấp trên ôm đồm, cơ sở sẽ thụ động; nhưng nếu buông quá rộng, việc điều hành dễ rối. Cần có cơ chế phối hợp ngang giữa các xã, phường để mọi kế hoạch phát triển được thống nhất, tránh chồng chéo.

Từ cải tạo sang phát triển bền vững

Nếu quy hoạch là nền tảng và quản trị là động lực thì tái thiết đô thị chính là thước đo của hiệu quả thực thi. Theo các chuyên gia, Việt Nam cần chuyển đổi tư duy từ cải tạo từng phần sang tái thiết tổng thể, tức là vừa cải thiện hạ tầng, vừa tổ chức lại không gian sống và đời sống cộng đồng theo hướng thích ứng với biến đổi khí hậu, phát triển kinh tế xanh và bảo tồn bản sắc.

Từ thực tế địa phương, Giám đốc Sở VH&TT TP Huế Phan Thanh Hải cho biết, Huế đang kiên định với quan điểm phát triển gắn liền bảo tồn. TP sử dụng công nghệ số trong quản lý di tích, quảng bá du lịch và khuyến khích các mô hình sáng tạo văn hóa từ giá trị bản địa. “Bảo tồn di sản không thể tách rời phát triển đô thị. Càng hiện đại, càng cần gìn giữ những giá trị cốt lõi của văn hóa đô thị Việt Nam” – ông Phan Thanh Hải chia sẻ.

Ở góc nhìn quốc tế, bà Boni Elena – đại diện Chương trình Định cư Con người Liên Hợp quốc (UN - Habitat) khu vực châu Á – Thái Bình Dương khuyến nghị Việt Nam nên tận dụng các sáng kiến toàn cầu như Chương trình Nghị sự 2030 vì phát triển bền vững và Chiến lược đô thị hóa bền vững ASEAN, qua đó thúc đẩy các mục tiêu phát triển đô thị xanh, thông minh, có khả năng phục hồi sau thiên tai. Bà Boni Elena gợi ý Việt Nam xây dựng hệ thống giám sát tiến độ phát triển bền vững quốc gia (SDG Monitoring) và áp dụng mô hình báo cáo tự nguyện cấp địa phương – hình thức giúp địa phương tự đánh giá kết quả thực hiện mục tiêu phát triển, đồng thời tăng cường minh bạch và trách nhiệm giải trình với người dân.

Điểm mấu chốt của quy hoạch và quản trị đô thị không nằm ở văn bản hay công nghệ, mà ở cách chúng phục vụ người dân. Khi mô hình chính quyền 2 cấp vận hành, người dân sẽ không chỉ là đối tượng thụ hưởng, mà trở thành chủ thể tham gia giám sát, phản hồi chính sách.

Các chuyên gia cho rằng, để mô hình này thành công, phải hình thành “văn hóa dữ liệu”, nơi mọi quy hoạch, dự án, chính sách đều được công khai và minh bạch, người dân có quyền tra cứu, phản ánh và đề xuất giải pháp. Chỉ khi đó, đô thị mới thực sự phát triển dựa trên đồng thuận xã hội.

Từ góc nhìn tổng thể, Việt Nam cần xây dựng chiến lược phát triển đô thị dài hạn dựa trên ba trụ cột: quy hoạch đồng bộ, bảo đảm liên kết vùng và thích ứng biến đổi khí hậu; quản trị hiện đại, ứng dụng công nghệ, dữ liệu và tăng trách nhiệm giải trình; phát triển bền vững, hướng tới môi trường sống xanh, văn minh và nhân văn. “Đô thị không chỉ là nơi ở, mà là không gian văn hóa và sáng tạo. Một chính quyền đô thị hiệu quả là chính quyền biết lắng nghe, phản ứng nhanh và hành động vì người dân” – bà Trần Thu Hằng nhấn mạnh.