Cần tư duy lại cách “thoát nước” cho Hà Nội

Những mắt xích bị đứt gãy

Sau đợt mưa kéo dài từ đêm 6/10 do hoàn lưu bão Matmo (bão số 11), hàng loạt cung đường, tuyến phố, khu dân cư trên địa bàn TP Hà Nội xảy ra tình trạng ngập úng. Đến sáng 8/10, dưới sự nỗ lực của lực lượng thoát nước TP, tình trạng ngập úng đã giảm đáng kể nhưng vẫn còn nhiều điểm ngập tại lưu vực sông Nhuệ, trong đó không ít điểm ngập sâu khiến phương tiện không thể lưu thông qua. Những con số ấy cho thấy hạ tầng thoát nước Hà Nội đang bị thử thách gay gắt bởi hiện tượng “mưa cực đoan”. Qua các đợt mưa kéo dài cho thấy cách thoát nước truyền thống đã đến lúc phải thay đổi.

Thực trạng ngập úng trong mùa mưa không phải là câu chuyện ngày một ngày hai của TP Hà Nội mà là hệ quả của nhiều vấn đề tích tụ kéo dài, bắt nguồn từ cả hạ tầng lỗi thời và những bất cập trong quy hoạch. Các chuyên gia cho rằng, đô thị hóa ồ ạt là một nguyên nhân chính khiến vấn đề thêm trầm trọng. Trong hai thập kỷ qua, Hà Nội mở rộng diện tích đô thị gấp đôi, với hàng loạt khu nhà cao tầng mọc lên. Mặt bằng bê tông hóa đã "nuốt chửng" không gian thấm nước tự nhiên. Số lượng hồ điều hòa sụt giảm nhanh một cách chóng mặt trong khi rác thải đô thị và bùn đất tích tụ làm tắc nghẽn cống rãnh. PGS.TS Trần Đức Hạ - nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Cấp thoát nước và Môi trường cho biết, Hà Nội ưu tiên kiến trúc hào nhoáng nhưng hạ tầng thoát nước vẫn chắp vá. “Chúng ta thiếu bể ngầm chứa nước mưa và hệ thống phân lưu nước thải – nước mưa, dẫn đến tình trạng "mưa là ngập" lặp lại hàng năm" – chuyên gia Trần Đức Hạ nhấn mạnh. Chuyên gia này cũng chỉ ra rằng, các dự án như đường sắt đô thị Nhổn – Ga Hà Nội hay mở rộng đường Tam Trinh đang thi công kéo dài, làm gián đoạn dòng chảy và tăng nguy cơ ngập cục bộ.

Trước những hạn chế kéo dài, các chuyên gia kiến nghị Hà Nội phải bước khỏi mô hình “cống to, đại dự án cứng” và áp dụng cách tiếp cận tích hợp, đa dạng - kết hợp hạ tầng cứng - giải pháp mềm - quản lý thông minh. TS Phan Thanh Chung – Trường Đại học RMIT Việt Nam đề xuất rằng, một phần diện tích Công viên Thống Nhất có thể được biến đổi để trở thành hồ chứa tạm thời, sức chứa từ 8.000–15.000m³ nước, giúp giảm áp lực cho hệ thống nội đô như Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng. Ông cũng khuyến nghị mô hình “vườn mưa” và bể ngầm tại các khu ngoại thành như Đông Anh để giảm áp lực lên hệ thống cống trung tâm. Trong khi đó, GS.TS Nguyễn Việt Anh - Phó Chủ tịch Hội Cấp thoát nước Việt Nam cho rằng, càng đầu tư hồ chứa, bể tạm và chia nhỏ các lưu vực sông, TP sẽ càng giảm phụ thuộc vào các công trình đầu mối cồng kềnh, đồng thời bảo tồn khả năng thấm tự nhiên của đất – “vừa bổ cấp nước ngầm, vừa làm chậm dòng chảy”.

Cần giải pháp tổng thể

Ở góc độ kỹ thuật, khái niệm Hệ thống thoát nước bền vững (SUDS – Sustainable Urban Drainage Systems), vốn được giới thiệu từ Anh (CIRIA), đang được xem là một hướng đi quan trọng để thiết kế thoát nước mà không đẩy áp lực từ vùng này sang vùng khác. Để quản lý nước mưa và thoát nước nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của đô thị hóa đối với môi trường tự nhiên, chia sẻ về các giải pháp thực hiện thoát nước bền vững tại Việt Nam trong thời gian tới, PGS.TS Vũ Thị Vinh - Chuyên gia quản lý Hạ tầng kỹ thuật đô thị cho rằng, lãnh đạo các địa phương cần tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cho cán bộ địa phương để vận hành, bảo trì và lập quy hoạch dự án phù hợp; huy động vốn đa nguồn, từ ngân sách Nhà nước, DN tư nhân đến sự hỗ trợ quốc tế; nâng cao nhận thức cộng đồng thông qua các chương trình truyền thông về lợi ích của thoát nước bền vững. Đặc biệt, cần tập trung hoàn thiện khung pháp lý và sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý và địa phương để hỗ trợ nhân rộng các dự án hiệu quả hơn.

Trong bối cảnh Hà Nội - nơi mật độ xây dựng cao và diện tích đất trống hạn chế, các giải pháp “thấm tại nguồn” càng trở nên cần thiết: sử dụng đá lát thấm, vỉa hè thấm, bồn cây hút nước, mặt nước cảnh quan, hố ga tích hợp chức năng trữ nước nhỏ, tất cả nhằm giảm dòng chảy bề mặt và kéo dài thời gian rút nước. Song song đó là hệ thống giám sát - cảnh báo - điều hành tích hợp. Khi mưa bắt đầu, cảm biến mực nước, camera, dữ liệu mưa theo thời gian thực có thể giúp chỉ huy ứng trực trạm bơm, đóng/mở cửa phai, định hướng giao thông tránh điểm ngập, điều phối lực lượng ứng cứu. Quá trình này đòi hỏi nền tảng công nghệ – dữ liệu – con người phối hợp chặt chẽ.

Theo các chuyên gia, nếu cứ tiếp tục với cách làm cũ, mỗi lần mưa to sẽ lại là bản hợp xướng ngập lụt theo phong cách lặp đi lặp lại. Nhưng Hà Nội không thể “lập lại kịch bản” này mãi. Cần có một cam kết mới: rút ngắn khoảng cách giữa đề án và thực thi, gắn kết ngân sách, minh bạch tiến độ và kiểm soát chất lượng. Mùa mưa bão tiếp theo có thể đến bất cứ lúc nào. Việc đầu tư công trình ngầm - bể trữ lớn, trạm bơm mới - phải song hành với hàng loạt biện pháp nhỏ - hút thấm, vườn mưa, hồ cảnh quan - để phân hóa áp lực thoát nước. Những khu “hotspot ngập” cần được xác định trước, ưu tiên xử lý nhanh và đo lường hiệu quả theo KPI. Hệ thống cảnh báo và chỉ huy cần được đồng bộ, tự động và minh bạch với người dân. Như PGS.TS Nguyễn Thế Chinh - Phó Chủ tịch Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam từng nhấn mạnh: “Tình trạng ngập lụt do mưa lớn ở Hà Nội không phải chuyện mới mà đã lặp lại nhiều năm. Đã đến lúc chúng ta không chỉ sửa chữa từng ổ gà mà phải tái cấu trúc hệ thống”. Nếu bài học của mỗi trận mưa không được chuyển hóa thành hành động dài hơi, thì Thủ đô sẽ tiếp tục đối mặt với “nước trong phố” mỗi mùa mưa đến.