Mười hai tháng lọn mười hai
Hết tấc đông trường sang maiHắc Đế, Huyền Minh đà đổi ấnSóc Phong, Bạch Tuyết hãy đeo đai.Chong đèn chực tuổi cay con mắtĐốt trúc khua na đắng lỗ taiChẳng thấy lịch quan tua sá hỏiƯớm xem dần nguyệt tiểu hay đài.Bài thơ chắc chắn làm trong thời cụ ẩn dật, có nghĩa là tuổi đã lớn. Giọng điệu từ tốn chuyển dần sang hoài niệm và lãng quên thế sự của một hưu quan.Câu thơ đầu tiên vừa điềm tĩnh vừa dân dã, sáu chữ thì đã có đến 4 chữ là số đếm: Thời gian bước đi trên đôi chân chậm chắc và không thể khác của nó. Hai chữ đầu mở ra và hai chữ cuối lặp lại như một vòng luân phiên, mặc định. Cái dân dã nữa của Nguyễn Trãi là dùng đúng lối nói dân gian như “Rằm đã tỏ rằm”, “Mười mặt rõ mười”… Đó chính là mục đích sáng tạo thơ Nôm của cụ: Xây dựng một nền thơ ca tiếng Việt ở thời đại đầu của sự phát triển.Nếu câu thơ thứ nhất kể tháng thì câu tiếp theo kể thời khắc Giao thừa, chủ điểm chính của bài. Vì là ngôn ngữ cách đây đã hơn 5 thế kỷ rưỡi, nên chữ nghĩa nên hiểu một cách tinh tế. Chữ “tấc” vốn có gốc Hán Việt là “tức”: Chỉ một khoảng thời gian rất ngắn, thoạt xảy đến.
Ta vẫn nói “tức khắc” để chỉ sự việc xảy ra trong thời gian cực ngắn. “Đông trường” là đêm mùa Đông. Mùa Hè thì ngày dài đêm ngắn, mùa Đông thì ngày ngắn đêm dài… Nhân dân, bằng kinh nghiệm của mình cũng nói thế: Đêm rằng đêm lạnh cái đêm đông trường/Nửa chăn nửa chiếu nửa giường em đợi chờ ai (dân ca). Ngày mùa Hè thì ta gọi nó là “nhật trường” hay “hạ trường”: Rồi hóng mát thuở ngày trường (Nguyễn Trãi).Đó chính là thời khắc của ngày thì cùng, trong tháng thì tận. Ở thời khắc đó xảy ra sự chuyển giao. Câu thơ thứ hai có cái chữ SANG này, xưa nay các học giả đều cùng nhau phiên là Hết tấc đông trường SÁNG mai. Có lẽ các cụ ngẫm hơi vội hoặc bằng lòng mà theo nhau.
Văn mạch câu thơ nghe ra không ổn. Đang tả thời khắc Giao thừa mà hai chữ “sáng mai” xuất hiện đột ngột, nó thượng hạ bất thông với ý tứ những câu sau. SANG ở đây với nghĩa “chuyển qua theo một hướng không gian hoặc thời gian nào đó”. Ở đây, Nguyễn Trãi nói về thời khắc chuyển giao khi hết 12 tháng, hết canh khắc của ngày cuối, đêm cuối để sang hôm sau. Và sự chuyển giao đó tiếp tục được triển khai bằng cặp đối, một câu ngầm ý “giao”, một câu ẩn ý “thừa”: “Hắc Đế, Huyền Minh đà đổi ấn/Sóc Phong, Bạch Tuyết hãy đeo đai”. Người xưa quan niệm Hắc Đế là thần mùa Đông, Huyền Minh là thần mùa Xuân. Giao thừa là thời khắc họ đổi ấn cho nhau để đảm lãnh trách nhiệm. Câu này là “giao”.
Nhưng có hai vị thần khác, biểu tượng cho hiện tượng tự nhiên, cụ thể hơn, thì vẫn tiếp tục công việc của họ là Sóc Phong (thần gió bấc), Bạch Tuyết (thần sương tuyết) thì vẫn tiếp tục cái công việc cuối cùng của họ, vẫn còn đeo đai. Tự nhiên không đứt đoạn, cái rét vẫn thấm thía đất trời. Đó chính là “thừa”. Bút pháp cụ Ức Trai thật chặt chẽ để nói trúng cái thời điểm cụ sáng tạo.Về riêng tư, Tết đến, trẻ con mong ngóng, người già trẻ lại bởi hồi ức, bởi tục lệ từ xưa đem lại: “Chong đèn chực tuổi cay con mắt/Đốt trúc khua na đắng lỗ ta”. Đốt trúc là đốt pháo làm bằng ống tre nứa, khua na vốn gốc từ Hán Việt là khu na: Khu trừ ma quỷ, một nghi lễ trừ tà. Chữ khua hay xua trong tiếng Việt đều có gốc từ chữ khu này.
Câu thơ vừa thực cái cảnh Giao thừa, vừa hồn nhiên vì thật giản dị. Dẫu trẻ con hay người già cũng đều mang tâm lý chực tuổi cả. Nhưng làm sao mà câu trên thì có “cay”, câu dưới thì có “đắng”? So với cái cảm hứng dân gian Thịt mỡ dưa hành câu đối đỏ/Cây nêu tràng pháo bánh chưng xanh… thì Nguyễn Trãi ngẫm ngợi hơn nhiều về nhân tình thế thái khi ông phải từ bỏ chính trường. Ông kết bài bằng một tình thế và cao hơn, là một lựa chọn. Khi xưa làm quan thì sắp Tết, triều đình ban lịch cho quan lại như một ân huệ gọi là “lịch quan”, nay hưu nghỉ, không còn ưu ái đó nữa nên “chẳng thấy”, mà cũng chả cần hỏi. Nay hết quan hoàn dân thì ứng xử kiểu dân dã: Muốn biết tháng Giêng ngắn hay dài, thì ta phải “ướm” thôi. Ướm là lẩm nhẩm tính toán rồi đoán định tự mình mà thôi. Cảnh hưu nhàn nó là vậy. Từ cái ướm bắt đầu tháng Giêng đó mà người ta tính ra tiết khí, sự hanh thông hay trắc trở cả năm mới. Một giao thừa trong bài thơ không có bóng người khác, chỉ mình danh nhân với cảnh vật rồi suy ngẫm mà thôi. Sâu sắc, điềm đạm.
