Nằm ở xã Gia Tân (Gia Viễn, Ninh Bình), đình Vân Thị được coi là “báu vật” của người dân trong xã. Năm 1699, vua Lê Hy Tông đã cho xây dựng lại đình để tưởng nhớ công lao của Thái sư Tô Hiến Thành, người có công phò tá hai vua Lý Anh Tông và Lý Cao Tông.
Đình được xây dựng trên khu đất rộng 4.000 m2, bên phải có sông Vân Thị, sông Hoàng Long hợp giao, trước mặt là núi Thiệu tạo phong cảnh hữu tình, bốn bề không gian thoáng đãng. Đình gồm hai khu trong và ngoài đều được thiết kế theo lối kiến trúc thời hậu Lê. Tiền đường của đình ngoài gồm năm gian, dài 18 m, rộng 10 m, thiết kế vững chắc với 24 cột gỗ lim có đường kính 0,6 m nâng đỡ toàn bộ phần mái. Hậu cung gồm ba gian, bốn vì, các cột, kèo đều làm bằng gỗ lim, lợp ngói nam. Cụ Đặng Thi (68 tuổi) cho biết, đình là nơi tôn nghiêm, ngoài thờ đức Thánh Tô còn thể hiện nét đẹp trong văn hóa cộng đồng. “Mọi công to việc lớn của làng đều diễn ra tại đây. Các cụ cao niên, người có vai vế được mời ngồi giữa đình nêu ý kiến và đưa ra những quyết sách cho dòng tộc, làng xã”, cụ Thi nói. Trong 2 cuộc kháng chiến của dân tộc, ngôi đình là nơi gặp gỡ của nhiều cán bộ cách mạng. “Các đồng chí như Tố Hữu, Trần Tử Bình, Vũ Thơ, Phan Lang… thường có mặt ở đình Vân Thị chỉ đạo phong trào cách mạng chung ở Ninh Bình thời kháng chiến chống Pháp. Còn kháng chiến chống Mỹ, ngôi đình cũng chứng kiến hàng trăm cuộc tiễn đưa thanh niên làng lên đường nhập ngũ, chi viện cho chiến trường miền Nam. Vì có vị trí quan trọng, đình trở thành mục tiêu bắn phá của máy bay giặc và hứng chịu hàng chục quả bom”, cụ Thi kể tiếp. Mang nhiều giá trị lớn về lịch sử, văn hóa, kiến trúc, năm 2006 Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch xếp hạng đình Vân Thị là di tích văn hóa cấp quốc gia.
Qua hơn 300 năm tồn tại với sự tàn phá của chiến tranh, thiên tai, hiện đình bị xuống cấp nghiêm trọng. Tiền đường của đình ngoài đang bị bỏ hoang, nhiều bức tường nứt toác từ chân lên tới ngói, vôi vữa bong tróc loang lổ, để lộ cả gạch đỏ bên trong. Nền nhà ẩm ướt, rêu mốc phủ kín từng viên gạch. Mái ngói nhiều nơi vỡ vụn, xếp chồng lên nhau, một vài chỗ ngói vỡ thấy được cả bầu trời. 24 cột gỗ lim chống đỡ mái đang bị mục rỗng. Nhiều vì, kèo bị gãy mộng người dân phải dùng các miễng gỗ hay dây thép buộc để giữ tạm. “Mỗi lần có mưa là đình ngập nước khiến cho nền vốn đã thấp khi ngấm nước lâu ngày càng ẩm ướt hơn. Nếu không tu sửa kịp thời ngôi đình có thể đổ sập bất cứ lúc nào, nhất là mùa mưa bão sắp tới”, một người dân cho hay. Ông Phạm Trung Đức, Phó ban quản lý di tích đình Vân Thị cho biết, đình đã trải qua 7 lần tu sửa từ năm 1891 đến trước thời điểm được công nhận Di tích văn hóa quốc gia. Tuy nhiên do tu sửa thiếu đồng bộ, không tính toán tổng thể, cộng với tuổi đời của đình quá cao nên ngày càng xuống cấp nghiêm trọng. “Trước khi đón bằng, chúng tôi đã vận động nhân dân góp công góp của để tu sửa đình nhưng chỉ được phần mái và hậu cung vì tổng số tiền huy động chỉ được 300 triệu. Trước việc đình có nguy cơ đổ, nhân dân trong làng có ý kiến kêu gọi đóng góp tu sửa nhưng còn phải chờ ý kiến của cấp trên”, ông Đức nói và cho biết thêm nhiều lần ông mang đơn gõ cửa cơ quan chức năng nhưng không nhận được kết quả.
Ông Trịnh Văn Hiếu, Trưởng phòng Di sản (Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Ninh Bình) cho biết, ba di tích cấp quốc gia của xã Gia Tân là đình Vân Thị, đình Trùng Hạ và đình Trùng Thượng đều có chủ trương đầu tư tu sửa từ năm 2008 bằng nguồn vốn Trung ương. Tuy nhiên, đến nay mới có hai dự án được phê duyệt và cấp kinh phí. “Đình Vân Thị, về chủ trương đã có dự án trùng tu, sửa chữa nhưng vì ngân sách hạn hẹp nên vẫn phải chờ đợi”, ông Hiếu nói.
 Ngôi đình 300 tuổi ở làng Vân Thị hiện xuống cấp nghiêm trọng, mái ngói võng xuống. Ảnh: Phương Vy. |
 Nhiều mảng tường nứt toác từ chân tới mái ngói. Ảnh: Phương Vy. |
 Nền nhà ẩm ướt, các cột gỗ lim bị mối mọt ăn hư hỏng rất nhiều. Ảnh: Phương Vy. |
| Tô Hiến Thành quê gốc Hà Tây, là con trai của quan lệnh doãn Tô Trung trông coi phủ Tràng An (Ninh Bình). Từ nhỏ ông nổi tiếng thông minh xuất chúng. Năm 21 tuổi ông đỗ đầu bảng thái học sinh và được vua ban phẩm hàm Vĩnh Lộc đại phu. Khi làm quan trong triều Lý, nhờ tài mưu lược hơn người, nhiều lần đánh thắng quân giặc, ông được triều đình trọng dụng. Sau khi vua Lý Anh Tông băng hà, thái tử Lý Long Trát lên ngôi vua lấy hiệu Lý Cao Tông, nhưng vì tuổi còn nhỏ nên Thái sư Tô Hiến Thành được giao phụ chính. Trông coi triều chính giúp vua được 25 năm thì ông mất. Để tưởng nhớ công lao của ông đối với đất nước, nhà vua cho lập đền thờ ở làng Vân Ấp (nay là làng Vân Thị). Thời vua Lê Hy Tông, hiệu Chính Hòa thứ 20 (năm 1699), nhà vua cho xây dựng lại đình như ngày nay. |
