Luật sư Bùi Quang Thu, Đoàn luật sư Hà Nội cho rằng, dù quy định có chặt tới đâu nhưng khi những người trong cuộc vì lợi ích cá nhân, cố tình làm trái thì sai phạm và thiệt hại sẽ vẫn xảy ra. Thực tế đã cho thấy, hàng loạt các vụ việc tiêu cực liên quan đến đấu thầu gần đây xuất hiện trong nhiều lĩnh vực, từ y tế tới giáo dục, xây dựng hạ tầng, các dự án điện…
Thậm chí chủ đầu tư và nhà thầu còn bắt tay nhau, thay đổi chủng loại vật tư, thiết bị để trục lợi và gây ảnh hưởng tới chất lượng công trình. Đặc biệt trong bối cảnh chuỗi cung ứng bị ảnh hưởng do dịch Covid-19, tình trạng thiếu vật tư thiết bị sẽ dẫn tới hàng giả, kém chất lượng trà trộn vào các dự án đang rất cần được quan tâm kiểm soát chặt.
Chủ đầu tư - cố tình gây khó để chọn “sân sau”
Những chiêu thức này được coi là khá phổ biến và được thực hiện ngay từ công đoạn lập hồ sơ mời thầu. Các tiêu chí được cho là quá cao hoặc không cần thiết bị lồng vào để hạn chế nhà thầu tham dự. Việc cài cắm các tiêu chí này cũng có thể nhằm tới ưu thế của một doanh nghiệp nào đó đã được định sẵn và loại bỏ các doanh nghiệp khác vốn rất có năng lực.
Cũng theo luật sư Bùi Quang Thu, nghiên cứu hồ sơ do khách hàng cung cấp, văn phòng Luật đã phát hiện khá nhiều trường hợp bên mời thầu đưa vào hồ sơ nhiều yếu tố trái với quy định hoặc không cần thiết, thậm chí là không liên quan đến nội dung gói thầu gây rất nhiều bức xúc cho các nhà thầu và làm biến tướng, méo mó tính ưu việt của hoạt động đấu thầu, gây thất thoát hoặc có thể ảnh hưởng tới chất lượng dự án.
Có thể thấy chiêu thức trên phổ biến ở khắp các dự án nằm tại khắp các địa phương trên cả nước và ở nhiều lĩnh vực. Gói thầu số 1: Thi công xây lắp thuộc dự án Cải tạo, sửa chữa, nâng cấp Bệnh viện đa khoa huyện Kim Sơn (giai đoạn II) tỉnh Ninh Bình là một trong các gói thầu có dấu hiệu khá tiêu biểu nói trên và đang rất được dư luận quan tâm.
Gói thầu này được đấu thầu qua mạng, hình thức 1 giai đoạn 2 túi hồ sơ, dự toán được duyệt là 10,3 tỷ đồng. Nhiều nhà thầu và chuyên gia cho rằng ở đây có vấn đề về “lạm dụng” các yêu cầu về nhân sự. Vào thời điểm Gói thầu đang trong quá trình đánh giá hồ sơ đề xuất kỹ thuật, nhưng theo ý kiến các nhà thầu thì hồ sơ yêu cầu tới 8 kỹ sư cho gói thầu chỉ có hơn 10 tỷ là một kiểu “gây khó”. Trong đó: 03 kỹ sư công trình xây dựng; 01 kỹ sư điện; 01 kỹ sư cấp thoát nước; 01 kỹ sư trắc địa; 01 kỹ sư kinh tế xây dựng và 01 đại học trở lên có chứng chỉ hoặc chứng nhận huấn luyện an toàn lao động – vệ sinh môi trường còn hiệu lực, tất cả các nhân sự phải tham gia ít nhất 01 công trình dân dụng cấp III trở lên và có xác nhận của chủ đầu tư.
Tương tự, Gói thầu xây lắp thuộc dự án Trang thiết bị nhận diện tại các điểm giao dịch Vinaphone thuộc Trung tâm kinh doanh VNPT Gia Lai cũng từng bị phản ảnh có nhiều tiêu chí không phù hợp với quy mô gói thầu, hạn chế cạnh tranh lành mạnh giữa các nhà thầu khi hồ sơ mời thầu yêu cầu nhà thầu phải có một hợp đồng tương tự đã thực hiện tại Gia Lai trong năm 2021. Cuối cùng gói thầu này thuộc về nhà thầu địa phương ở Gia Lai (Công ty TNHH Tâm Anh Gia Lai).
Một vụ việc khác liên quan đến gói thầu tại Trung tâm Nước sạch và Vệ sinh môi trường nông thôn TP Cần Thơ thường có rất ít nhà thầu tham dự do các tiêu chí hạn chế nhà thầu. HSMT Gói thầu Thi công công trình nâng cấp, cải tạo mở rộng mạng lưới đường ống phân phối trên địa bàn xã Nhơn Ái và xã Nhơn Nghĩa yêu cầu đến 10 hợp đồng tương tự và hàng loạt các yêu cầu khác. Theo một số ý kiến từ các nhà thầu thì rất, rất nhiều là “lạm dụng”.
Cuối cùng, mặc dù đấu thầu rộng rãi, công khai, xong gói thầu trên chỉ thu hút được 1 nhà thầu đủ sức tham dự là Công ty TNHH Công Đạt. Gói thầu có giá 14,146 tỷ đồng, Công Đạt dự thầu với giá 14,143 tỷ đồng, tỷ lệ giảm giá chưa tới 0,1%. Điều đáng nói là Công ty TNHH Công Đạt cũng ôm chọn hàng loạt các gói thầu khác do Trung tâm Nước sạch và Vệ sinh môi trường nông thôn TP Cần Thơ làm bên mời thầu.
Giãn tiến độ, thay đổi thiết kế - “tráo đổi vật tư”
Nếu bước 1 là gây khó để loại bớt nhà thầu, dành gói thầu về tay các doanh nghiệp có “quan hệ” từ công đoạn lập hồ sơ thì bước 2 sẽ là các vấn đề liên quan đến tiến độ thực tế triển khai, giá, chủng loại vật tư, vật liệu. Tại một nghiên cứu được Bộ Xây dựng công bố, nguyên nhân Nhà thầu chào giá theo xu hướng thấp xuất hiện sai lệch giữa dự toán và thực tế, gây ảnh hưởng tới công trình là một trong năm nguyên nhân tác động lớn nhất. Trên thực tế, hệ quả của việc này sẽ là điều chỉnh vật tư vật liệu theo hướng giảm giá, gây hại cho công trình nhưng có thể lại là lợi ích của nhà thầu.
Trên thực tế, nhiều công trình vừa đưa vào sử dụng đã hư hỏng gây thiệt hại rất lớn cũng không kém phổ biến. Có thể kể tới là dự án cao tốc Đà Nẵng – Quảng Ngãi được đầu tư hơn 34.000 tỉ đồng, đưa vào sử dụng chỉ mới một tháng đã chi chít ổ gà. Dự án nâng cấp, mở rộng đoạn đường Thanh Niên dài gần 800m (ở thị trấn Tân Phong, huyện Quảng Xương, Thanh Hóa) được UBND huyện Quảng Xương đầu tư khoảng 9 tỷ đồng, được thực hiện cuối năm 2019 và do Công ty liên danh IDI và Công ty TNHH Tư vấn đầu tư xây dựng và Thương mại An Phát 18 thực hiện. Dự án được hoàn thành và đưa vào sử dụng đầu năm 2021. Tuy nhiên, sau một thời gian, nhiều vị trí trên tuyến đường bị rạn nứt, sình lún tạo thành sống trâu.
Ngay cả Dự án công trình thủy lợi Pleikeo là công trình mà Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng chỉ đạo tỉnh Gia Lai cùng các bộ, ngành xây dựng, yêu cầu Trung ương hỗ trợ ngân sách thi công dự án trong chuyến thăm và làm việc tại tỉnh Gia Lai vào năm 2017 cũng hỏng nặng. Dự án khởi công năm 2018, tổng đầu tư 119 tỷ đồng. Công trình thủy lợi Pleikeo cũng rất “nổi tiếng” do được nghiệm thu, bàn giao thì nhiều hạng mục đã có dấu hiệu xuống cấp, nứt vỡ, nhiều vị trí kênh bị xiêu vẹo, nứt gãy…
Gần đây, gói thầu 01, Dự án đường Tôn Đức Thắng, TP Pleiku có chiều dài 2,19 km với kinh phí 74,13 tỷ đồng được khởi công từ tháng 5/2020. Đến 9/2021, dự án hoàn thành và đã được chủ đầu tư là Ban QLDA tỉnh Gia Lai tổ chức nghiệm thu bàn giao cho UBND thành phố Pleiku (vào ngày 5/10) để đưa vào sử dụng cũng làm tốn nhiều giấy mực của báo giới. Dự án có chiều dài tuyến 2,85km. Đơn vị trúng thầu thi công là Công ty TNHH Xây dựng Thuận Nguyên và Công ty CP Phát triển Đại Việt liên doanh, thời gian thực hiện hợp đồng là 550 ngày. Công trình hoàn thành và được tổ chức nghiệm thu bàn giao đưa vào sử dụng ngày 5/10/2021. Một tháng sau, đoạn đường này đã hư hỏng nhiều vị trí.
Đại diện sở Xây dựng tỉnh Gia Lai cho rằng: "Công trình vừa tổ chức nghiệm thu bàn giao đưa vào sử dụng ngày 5/10/2021, vẫn đang trong đi trong thời gian bảo hành theo quy định và theo hợp đồng đã ký kết. Trách nhiệm khắc phục hư hỏng, bảo hành công trình thuộc về chủ đầu tư". Tuy nhiên thời hạn sử dụng con đường phải dài hơn thời gian bảo hành. Ngay cả khi vừa hết bảo hành mà công trình hỏng rồi dùng tiền ngân sách để sửa thì cũng là thiệt hại rất lớn. Thiết nghĩ cách tư duy trên là rất thiếu trách nhiệm nhưng đáng tiếc nó lại là khá phổ biến.
Trong lĩnh vực xây lắp điện, Tổng công ty điện lực TP Hồ Chí Minh mới đây đã ra văn bản cấm Công ty CP Tư vấn đầu tư và Xây lắp điện số Năm (địa chỉ tại TP Hồ Chí Minh) tham gia hoạt động đấu thầu đối với tất cả gói thầu do Tổng công ty và các đơn vị thuộc Tổng công ty làm chủ đầu tư trong 3 năm do có hành vi gian lận hồ sơ dự thầu.
Cũng trong lĩnh vực xây lắp điện, một số chuyên gia cảnh báo, do bối cảnh dịch bệnh Covid làm gián đoạn và đứt gãy chuỗi cung ứng đã khiến việc nhập khẩu vật tư, thiết bị điện phục vụ cho công tác quản lý vận hành lưới điện gặp khó khăn, tạo điều kiện cho các loại vật tư giả, không rõ nguồn gốc xâm nhập vào thị trường ngành điện, qua các gói thầu mua sắm vật tư, thiết bị tại một số công ty điện lực và công ty xây lắp điện. Đã xuất hiện tình trạng nhà thầu sử dụng hàng giả, biên bản thử nghiệm giả, biên bản thử nghiệm không đáp ứng hồ sơ mời thầu để tham dự thầu, cũng như thi công lắp đặt lên lưới điện. Tình trạng này có thể sẽ gây ra các thiệt hại trong quá trình vận hành và sử dụng.
Để khắc phục và hạn chế tối đa sơ hở trên, các công ty điện lực trong quá trình xét thầu, đặc biệt quan tâm khâu kiểm tra chứng nhận xuất xứ và biên bản thí nghiệm đúng quy định, trước khi quyết định cho trúng thầu hay lắp đặt lên lưới điện; cũng là để tránh mua phải và lắp đặt thiết bị trung và hạ thế không rõ nguồn gốc, thiết bị kém chất lượng lên lưới điện, ảnh hưởng đến chất lượng, an toàn lưới điện.
Việc kiểm tra, kiểm soát kỹ theo đúng yêu cầu chuyên môn là đặc biệt cần thiết để đảm bảo tránh các rủi ro, sự cố và thiệt hại có thể xảy ra. Bên cạnh đó cũng góp phần lành mạnh hoá công tác đấu thầu, đảm bảo quyền lợi cho các doanh nghiệp có năng lực và trách nhiệm, tránh thất thoát cho ngân sách cũng như các nguồn lực của xã hội, đảm bảo hiệu quả vốn đầu tư.
