Giảm chuyển dịch xanh, “bước lùi" khi tăng thêm điện than

Đó là những bất cập được Giám đốc điều hành của Trung tâm Phát triển Sáng tạo Xanh Nguỵ Thị Khanh và các chuyên gia chỉ ra tại tọa đàm trực tuyến “Quy hoạch điện VIII: Mở đường hay thắt lại Lộ trình chuyển dịch xanh do Liên minh Năng lượng bền vững Việt Nam tổ chức, chiều 16/9.

Theo bà Ngụy Thị Khanh, đây là lựa chọn ẩn chứa nhiều rủi ro và khó khả thi. Nhìn từ phân loại 30.000MW điện than theo hiện trạng tiếp cận vốn có thể thấy, đến thời điểm hiện tại, chỉ có 10 dự án điện than đã thu xếp được vốn và đang xây dựng với công suất 10.800MW, nhưng có tới 15 dự án đang ở bước đàm phán, chưa huy động được vốn, công suất vào khoảng 16.400MW.

Đối với những dự án điện than có tính khả thi thấp, các địa phương không ủng hộ và khó tiếp cận tài chính (tương đương khoảng 16.400MW) cần được xem xét lại cẩn trọng và tìm các phương án thay thế. Quy hoạch Điện VIII nên đưa giải pháp khuyến khích tư nhân tham gia đầu tư lưới điện và cần xem xét ngay việc nghiên cứu ứng dụng giải pháp pin tích trữ không gây hại môi trường.

Đồng quan điểm, PGS.TS Lê Anh Tuấn - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biển đổi Khí hậu (Trường Đại học Cần Thơ) cũng lo ngại dự thảo Quy hoạch Điện VIII sẽ “thắt lại” lộ trình chuyển dịch xanh. Việt Nam đang rất nỗ lực để giảm phát thải khí nhà kính. Nhưng dự thảo Quy hoạch Điện VIII lại tăng công suất điện than và cắt giảm năng lượng xanh, năng lượng tái tạo. Điều này sẽ gây ra nhiều tác động, hệ lụy.

“Chúng ta không nên nhận định đơn thuần về mặt kỹ thuật, kinh tế năng lượng, mà phải đánh giá trên phương diện rộng hơn. Vừa qua, Nghị viện châu Âu đã biểu quyết, ủng hộ ý tưởng áp thuế phát thải đối với hàng hóa nhập khẩu. Đây là bước đi đầu tiên trong việc tạo lập một tiêu chuẩn kỹ thuật mới mẻ mà các nước xuất khẩu hàng hoá vào châu Âu; trong đó có Việt Nam sẽ phải quan tâm” - ông Lê Anh Tuấn nói. Nếu hàng hoá của chúng ra bị đối tác định giá lượng khí thải quá cao (từ việc sử dụng năng lượng không thân thiện với môi trường) sẽ bị buộc phải trả một khoản tiền tương ứng khi đưa hàng hoá đó qua biên giới vào châu Âu, chuyên gia này cho hay

Chia sẻ thêm vấn đề này, Phó Chủ tịch Phát triển dự án Công ty Nami Energy Mai Văn Trung cho biết, đa số doanh nghiệp xuất khẩu bây giờ phải đối mặt với thách thức về tỉ trọng sử dụng điện sạch trong tổng công suất sử dụng điện chung đối với các sản phẩm xuất khẩu. Năm 2022, sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam sẽ bị áp trần nhất định, có nghĩa là các nhãn hàng lớn họ áp đặt tỉ trọng sử dụng năng lượng tái tạo trong sản phẩm, hàng hoá xuất khẩu.

Theo dự thảo vừa công bố, điện than được “ưu ái” hơn năng lượng tái tạo, tôi cho rằng không hợp với xu thế. Bởi điện than phụ thuộc vào vấn đề nhập khẩu rất nhiều, khó tiếp cận nguồn tài chính, gây ra những hệ luỵ về ô nhiễm môi trường” - vị này chỉ ra. Đồng thời cho biết, cũng không thể ngay lập tức cắt giảm điện than, phải có lộ trình giảm dần điện than trong thời gian tới. Phải tìm cách tháo gỡ dựa trên sự cân đối về hệ thống điều độ, vận hành, nâng công suất mạng lưới, hay các giải pháp về lưu trữ...

Ông Huân thẳng thắn, việc nâng công suất mạng lưới cần 13 tỉ USD, có lẽ nguồn lực không đủ, cần phải có sự tham gia của khối tư nhân. Tuy nhiên, hiện Điều 4 luật Điện lực vẫn chưa quy định về sự tham gia của khối tư nhân trong hệ thống phân phối lưới điện. Chính vì vậy, cần phải có những thay đổi để phù hợp với thực tiễn, cần sửa đổi Luật Điện lực và cởi bỏ những rào cản về chính sách.

Liên quan đến vấn đề, Liên minh Năng lượng bền vững Việt Nam (VSEA) xung đã gửi góp ý về bản dự thảo Quy hoạch điện VIII lần này. VSEA cho hay, xuyên suốt tờ trình và dự thảo đều nhấn mạnh quan điểm, mục tiêu và định hướng phát triển nguồn điện theo hướng "giảm điện than, ưu tiên, đẩy mạnh khai thác và sử dụng tối đa các nguồn năng lượng tái tạo cho sản xuất điện".

Tuy nhiên, phần cơ cấu và dự kiến phát triển các nguồn điện không phản ánh điều đó. Trong 10 năm chính của Quy hoạch điện VIII (2021 - 2030), công suất năng lượng tái tạo được phát triển chủ yếu là phần kế thừa của công suất đã phê duyệt bổ sung vào Quy hoạch điện VII điều chỉnh, gần như không phê duyệt thêm mới.

Việc kìm hãm sự phát triển của năng lượng tái tạo trong thời gian tới là giải pháp dễ thực hiện cho nhà vận hành hệ thống điện nhưng chưa phải là giải pháp tối ưu nhất do nguyên nhân. Một là, với sự cải tiến nhanh về công nghệ trong thời gian qua, điên mặt trời ở Việt Nam đã cạnh tranh được với giá thành sản xuất điện than vào năm 2021, trong khi đó điện gió được dự báo sẽ cạnh tranh với điện than mới vào năm 2025.

Hai là, các lo ngại hiện nay về việc điện mặt trời phát điện 6 - 7 tiếng vào ban ngày gây quá tải cục bộ lưới điện sẽ được khắc phục nếu đồng thời áp dụng các nhóm giải pháp, như: Bán điện tại chỗ cho các nhà máy (hộ tiêu thụ điện lớn) tại nơi sản xuất điện; áp dụng công nghệ thông minh trong quản lý, điều hành lưới điện; nâng cấp lưới điện; cho tư nhân tham gia xây dựng lưới điện; tổ chức đấu thầu công khai minh bach chọn nhà đầu tư điện mặt trời…

Cũng theo VSEA, Quy hoạch điện VIII nên kiên định với con đường phát triển năng lượng tái tạo, tránh bị những trở ngại của năng lượng tái tạo vừa qua cản trở định hướng này. Thay vì cắt giảm mạnh nguồn điện sạch từ năng lượng tái tạo, tăng nguồn điện than nguy cơ gây ô nhiễm với nhiều hệ lụy, cần ưu tiên chính sách để tạo ra hệ sinh thái cho phát triển năng lượng tái tạo bền vững, với chi phí giá thành ngày càng cạnh tranh.

Chỉ khi có "lộ trình điện cạnh tranh rõ ràng" với cơ chế, chính sách đồng bộ, thì ngành công nghiệp non trẻ này của Việt Nam mới phát triển, công nghệ hiện đại được áp dụng, doanh nghiệp trong nước có thể cung cấp các dịch vụ nhiều hơn từ thiết kế, xây lắp, vận chuyển, vận hành, bảo trì...

"Đối với khối doanh nghiệp, cơ chế ưu đãi đã giúp thị trường điện mặt trời ở Việt Nam phát triển bùng nổ từ con số 0 lên khoảng 17.000MW trong vòng 2 năm. Tuy nhiên, với dự thảo như hiện tại thì ngành điện mặt trời ở Việt Nam vừa mới khởi sắc đã lập tức bị bóp nghẹt. Quy hoạch chỉ phát triển 2.000MW điện mặt trời trong vòng 10 năm tới (tương ứng 200 MW/năm) sẽ thu hẹp thị trường khiến hàng loạt doanh nghiệp tư nhân của Việt Nam trong lĩnh vực này chết yểu. Doanh nghiệp tư nhân nào có thể đủ sức chờ đợi để đầu tư lại vào điện mặt trời sau 10 năm nữa?", VSEA đặt vấn đề.

Để tạo điều kiện khai thác hiệu quả nguồn năng lượng tái tạo, theo VSEA, Quy hoạch Điện VIII nên đưa giải pháp khuyến khích tư nhân tham gia đầu tư lưới điện và xem xét ngay việc nghiên cứu ứng dụng giải pháp pin tích trữ không gây hại môi trường...