Không thể giải quyết ngập úng tại đô thị bằng hạ tầng “xám”

Khi hệ thống thoát nước đô thị bộc lộ rõ giới hạn trước áp lực đô thị hóa và biến đổi khí hậu, bài toán chống ngập không thể chỉ dừng lại ở việc nâng công suất cống, trạm bơm, mà cần một cách tiếp cận tổng thể từ quy hoạch, hạ tầng đến không gian đô thị.

TS Lê Quỳnh Chi - Nhóm chuyên môn Quy hoạch, Trường Đại học Xây dựng Hà Nội chia sẻ, tình trạng ngập lụt không chỉ diễn ra ở các điểm trũng thấp truyền thống mà còn lan rộng sang các khu vực phát triển mới, nơi vốn được kỳ vọng có hạ tầng đồng bộ. Những cơn mưa lớn trong năm nay không chỉ là hiện tượng cực đoan của biến đổi khí hậu mà còn chỉ ra những lỗ hổng trong khả năng thích ứng của TP Hà Nội.

Các giải pháp tình thế hiện nay thường tập trung vào việc nâng cao năng lực tiêu thoát nước. Tuy nhiên, nếu chỉ nhìn nhận ngập lụt dưới góc độ kỹ thuật thoát nước mới chỉ giải quyết phần ngọn của vấn đề. Thực tế cho thấy, dù hệ thống bơm vận hành hết công suất – như trong đợt mưa ngày 30/9/2025, Trạm Yên Sở đã vận hành 20/20 máy bơm nước vẫn không có đường lui. "Khi bê tông lấn át diện tích bề mặt thấm, khi ao hồ – những “túi chứa nước” tự nhiên bị san lấp để nhường chỗ cho cao ốc, và khi các khu đô thị mới vô tình trở thành những con đê nhân tạo chắn ngang hướng thoát nước, thì ngập lụt là hệ quả tất yếu của một quá trình phát triển thiếu tôn trọng quy luật thủy văn. Đã đến lúc Hà Nội cần một tư duy quy hoạch mới, TP cần "sống với nước" hơn là "chống nước" - TS Lê Quỳnh Chi cho biết.

Đồng quan điểm, Phó Giám đốc Sở Xây dựng Nguyễn Thế Công nhìn nhận, hệ thống thoát nước đô thị chưa được đầu tư đồng bộ theo quy hoạch. Khu vực nội thành có diện tích hơn 313km2 nhưng hiện mới chỉ có khoảng 77,5km2 thuộc lưu vực Tô Lịch được đầu tư hệ thống thoát nước tương đối hoàn chỉnh, đạt chưa đến 25% diện tích. Các lưu vực Tả Nhuệ, Hữu Nhuệ và Bắc sông Hồng vẫn đang trong quá trình chuẩn bị hoặc triển khai đầu tư.

Theo lãnh đạo Sở Xây dựng, nguyên nhân hàng đầu dẫn đến tình trạng úng ngập tại Hà Nội là lượng mưa lớn vượt xa khả năng tiêu thoát của hệ thống. Nhiều trận mưa có cường độ gấp gần 2 lần công suất thiết kế, khiến toàn bộ hệ thống bị quá tải. Bên cạnh đó, mực nước các sông ngoại thành Hà Nội dâng cao trên báo động, trong đó có sông Nhuệ tại đập Thanh Liệt lên khoảng 5.7 - 5.9 (cao hơn mực nước khống chế quy hoạch là 4.5) và rút chậm, trong khi cao độ nền tại một số khu đô thị, khu dân cư thuộc lưu vực Tả Nhuệ, Hữu Nhuệ có cốt 5 - 5.5 nên việc tiêu thoát nước tự chảy không thực hiện được dẫn đến úng ngập. Hệ thống tiêu thoát nước nông nghiệp – vốn là nguồn tiêu chính của đô thị – chưa được cải tạo để đáp ứng yêu cầu thoát nước đô thị. Đồng thời, nhiều công trình đầu mối, trạm bơm và hồ điều hòa theo quy hoạch chưa được đầu tư hoặc chưa phát huy hết công suất thiết kế.

Ngoài ra, việc phát triển đô thị nhanh, thiếu đồng bộ về cao độ nền giữa các khu đô thị mới và khu dân cư hiện hữu, cùng với hạ tầng thoát nước nội khu chưa được khớp nối hiệu quả với hệ thống chung, đã làm gia tăng nguy cơ úng ngập cục bộ.

Các hiện tượng mưa với cường độ lớn, thời gian kéo dài, kết hợp với triều cường và nước biển dâng đã khiến ngập úng đô thị trở thành vấn đề mang tính hệ thống tại các TP lớn của Việt Nam. PGS.TS Lương Tú Quyên - Khoa Quy hoạch đô thị - Nông thôn (Đại học Kiến trúc Hà Nội) cho biết, hệ thống thoát nước truyền thống (hạ tầng xám) đang dần bộc lộ những hạn chế trước áp lực của đô thị hóa và thời tiết cực đoan. Trong bối cảnh đó, không gian xanh đô thị cần được nhìn nhận lại với tư cách là một thành phần cốt lõi của cơ sở hạ tầng xanh.

Khác với quan điểm truyền thống chỉ coi cây xanh là yếu tố trang trí, quy hoạch đô thị hiện đại nhìn nhận không gian xanh như một giải pháp quản lý nước mưa bền vững. Không gian xanh thực hiện nhiều chức năng thủy văn quan trọng, góp phần giảm thiểu dòng chảy bề mặt và điều tiết nước mưa.

Tổ chức không gian xanh đô thị không chỉ đáp ứng yêu cầu về cảnh quan và thẩm mỹ mà còn là một chiến lược quan trọng để đô thị thích ứng với ngập lụt và biến đổi khí hậu. Quy hoạch không gian xanh cần vượt ra khỏi tư duy tạo cảnh quan đơn thuần để trở thành một cấu phần cốt lõi của hạ tầng kỹ thuật xanh. Việc tích hợp chức năng thoát nước và điều tiết nước mưa vào cấu trúc không gian xanh sẽ góp phần tạo ra các vùng đệm thủy văn có khả năng thấm, trữ nước và làm chậm dòng chảy bề mặt.

GS.TS Trần Đức Hạ - Hội Cấp thoát nước Việt Nam cho rằng, cách tiếp cận mới về phòng chống ngập úng là: giữ nước thượng lưu, giảm ngập trung lưu, phòng chống ngập lụt hạ lưu. Như vậy hệ thống thoát nước đô thị phải tiến dần đến là hệ thống thoát nước đô thị bền vững. Các giải pháp cho ngập và tiêu thoát nước cho đô thị cần chia thành 2 nhóm khẩn cấp (ngắn hạn) - phải thành lập Trung tâm điều hành kiểm soát úng ngập và xây dựng hệ thống quan trắc cảnh báo mưa và ngập lụt. Trong các giải pháp trung hạn và dài hạn, cần thiết phải rà soát hiệu quả các hồ điều hòa và trạm bơm thoát nước hiện có, xây dựng các công trình kỹ thuật thoát nước bền vững để kiểm soát úng ngập tại nguồn.