KTS Lê Hiệp – Người “giải mã” triết lý Việt trong hình khối tượng đài

Kiến trúc sư (KTS) Lê Hiệp– tác giả của Đài tưởng niệm Bắc Sơn trang nghiêm giữa Quảng trường Ba Đình – không chỉ để lại một di sản kiến trúc mang tính biểu tượng mà còn mở ra một hướng đi riêng trong nghệ thuật tạo hình tưởng niệm: giản dị mà thiêng liêng, trừu tượng mà gần gũi.

Người kiến trúc sư của những khái niệm được “giải mã”

Sinh năm 1942 tại Thanh Hóa, tốt nghiệp Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội khóa II (1966), Lê Hiệp – tên thật là Lê Đình Hiệp – được giữ lại trường giảng dạy. Giai đoạn 1977 – 1983, ông được điều sang Đại học Kỹ thuật Quân sự để giảng dạy các khóa kiến trúc K12, K13, rồi tham gia Trung tâm Tu bổ di tích (1989 – 1990) phụ trách thi công nội thất Bảo tàng Hồ Chí Minh. Giảng đường đã rèn cho ông tư duy mạch lạc, còn công trường lại giúp ông hiểu chất liệu, tỉ lệ, ánh sáng và tinh thần công trình – những yếu tố tạo nên nền tảng cho phong cách kiến trúc riêng sau này.

Trước khi nổi danh, ông chỉ là người thầy giản dị, vừa dạy học vừa nhận các công trình nhỏ để giúp sinh viên thực hành, kiếm thêm thu nhập. Nhưng định mệnh nghệ thuật đến với ông thật bất ngờ. Năm 1992, khi giúp một nhà điêu khắc vẽ phần kiến trúc cho phương án dự thi Đài tưởng niệm Anh hùng liệt sĩ Bắc Sơn, ông bất chợt nảy ra ý tưởng: “Một khối âm hình ngôi miếu trong khối hộp đặc” – giản đơn mà sâu sắc. Và từ đó, lịch sử của tượng đài Việt Nam ghi thêm một dấu mốc.

Đài tưởng niệm Bắc Sơn trong lòng Quảng trường Ba Đình

Khởi công ngày 7/4/1993, khánh thành 7/5/1994, Đài tưởng niệm Bắc Sơn cao 12,6 mét, bằng bê tông cốt thép, ốp đá hoa cương trắng ngà – tựa như ngọn nến khổng lồ thắp giữa trời xanh. Điều khiến công trình trở nên đặc biệt là quan niệm của tác giả: “Tôi không muốn dựng một tượng đài cao lớn. Tôi chỉ muốn tạo một miếu thờ cho các liệt sĩ – nơi nhân dân đến thắp nén hương lòng”.

Cấu trúc của Đài Bắc Sơn không phải do xây thêm, mà là khoét đi phần vật chất để tạo không gian tưởng niệm – một triết lý âm dương, hữu – vô đầy nhân bản. Mỗi chi tiết như hoa lá, cỏ cây, khói hương, mây trời đều được gợi lên trong hình khối, khiến người đến viếng không chỉ chiêm ngưỡng mà còn cảm thấy “yếu tố thiêng” – cảm xúc lặng im mà sâu thẳm.

KTS Phan Đăng Sơn, Chủ tịch Hội Kiến trúc sư Việt Nam, từng nhận xét: “Đài tưởng niệm Bắc Sơn là một tác phẩm đỉnh cao, kết tinh được nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Hơn 30 năm trôi qua, hình tượng ấy vẫn nguyên vẹn – vừa hiện đại, vừa trường tồn.”

Di sản tượng đài – những “ngọn nến” trên khắp đất nước

Sau thành công của Bắc Sơn, KTS Lê Hiệp tiếp tục kiến tạo hàng loạt công trình mang dấu ấn sâu sắc trong không gian văn hóa tưởng niệm của Việt Nam:

Đài tưởng niệm tỉnh Tuyên Quang, Bảo tàng tỉnh Tuyên Quang, Nghĩa trang liệt sĩ Móng Cái (Quảng Ninh), Đài tưởng niệm Núi Nhạn (Phú Yên), Đài tưởng niệm Anh hùng liệt sĩ tỉnh Bắc Ninh, Đền thờ Bác Hồ ở Pác Bó (Cao Bằng), Khu lưu niệm Thủ tướng Võ Văn Kiệt (Vĩnh Long)…

Ở mỗi công trình, người ta đều nhận ra phong cách “giải mã khái niệm” đặc trưng của ông – biến triết lý trừu tượng thành ngôn ngữ hình khối giản dị, cô đọng, dễ hiểu và gần gũi. Chính sự giản dị ấy lại khiến những tượng đài của ông có sức lan tỏa bền bỉ, như những điểm hội tụ ký ức và niềm tự hào dân tộc.

Một đời tận tụy với nghề và thế hệ sau, rồi... lặng lẽ ra đi

Trong hơn nửa thế kỷ gắn bó với kiến trúc, Lê Hiệp không chỉ là người sáng tạo mà còn là người truyền nghề, người gieo hạt mầm cho bao thế hệ sinh viên Kiến trúc Hà Nội. Ông dạy họ không chỉ cách vẽ một đường cong, mà còn cách cảm nhận “hồn dân tộc trong mỗi đường nét công trình”.

Những giải thưởng ông nhận được – Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật (2001), Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia các năm 1996, 1998, 2008, 2012, 2014 – chỉ là những ghi nhận phần nổi của một sự nghiệp đồ sộ. Phần chìm là di sản tinh thần, là phong cách sáng tác đã ảnh hưởng đến tư duy sáng tạo của nhiều thế hệ kiến trúc sư trẻ.