Nguồn gốc và ý nghĩa của Tết Hàn thực 3/3
Tết Hàn thực được biết đến là một ngày lễ thường lệ của Việt Nam. Trong tiếng Hoa "hàn thực - 寒 食 " nghĩa là "thức ăn lạnh". Mỗi lần đến Tết Hàn thực, mọi người đều nặn bánh trôi, bánh chay cúng lên tổ tiên vào ngày 3/3 Âm lịch hàng năm.
Ngày Tết này ở Việt Nam bắt nguồn từ một phong tục của người Trung Quốc được lưu truyền cho đến ngày nay. Nguồn gốc của phong tục này liên quan đến câu chuyện vào đời Xuân Thu giữa vua nước Tần là Tấn Văn Công và hiền sĩ Giới Tử Thôi.
Giới Tử Thôi theo phò vua Tấn Văn Công trong vòng mười chín năm trời, cùng nhau nếm mật nằm gai, khổ luyện thành tài. Về sau, Tấn Văn Công dành lại được ngôi vương, trở về làm vua nước Tấn, phong thưởng rất hậu cho những người có công khi tòng vua, nhưng lại quên mất Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi cũng không oán giận gì, nghĩ mình theo vua phò vua là chuyện nên làm, ông cho rằng những việc đó đâu có gì đáng nói.
Vì thế, ông về nhà đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm Tử Thôi. Nhưng vì là người không tham danh vọng, Tử Thôi nhất quyết không quay về lĩnh thưởng, Tấn Văn Công ra lệnh đốt rừng (muốn thúc ép Tử Thôi quay về). Không ngờ Tử Thôi quyết chí, hai mẹ con cùng chịu chết cháy trong rừng.
Vua đau lòng, thương xót nên đã lập miếu thờ và hạ lệnh trong dân gian phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ nguội nấu sẵn tưởng niệm Giới Tử Thôi.
Mâm cúng Tết Hàn thực năm 2023 gồm những gì?
Mặc dù nguồn gốc của ngày lễ Hàn thực là vậy, tuy nhiên ở Việt Nam, ngày này không phải để tưởng nhớ Tử Thôi mà có ý nghĩa dân tộc sâu sắc. Tết Hàn thực của người Việt mang màu sắc dân tộc riêng, được lưu giữ mãi trong quá trình dựng nước và giữ nước.
Vào ngày 3/3 âm lịch hàng năm, các gia đình làm bánh trôi, bánh chay cúng ông bà, tổ tiên và không kiêng đốt lửa. Ở nhiều nơi, người dân cũng làm bánh trôi, bánh chay cúng thần hoàng. Những món ăn được nấu trong dịp này làm ra đều được cúng gia tiên với ý nghĩa con cháu một lòng hướng về tổ tiên, nguồn cội.
Tại Việt Nam, Tết Hàn thực đã được hợp nhất với Tết bánh trôi, bánh chay, thể hiện rõ nét đặc trưng văn hóa, lối sống riêng của người Việt. Tết Hàn thực của người Việt mang ý nghĩa hướng về cội nguồn, tổ tiên, ghi nhớ công ơn của những người đã khuất. Đồng thời, mâm cúng Tết Hàn thực không thể thiếu bánh trôi, bánh chay. Luôn phải có 5 hoặc 3 đĩa bánh trôi, 3 bát bánh chay dâng lên bàn thờ.
Cứ mỗi lần đến Tết này, các thành viên đều cùng nhau ngồi bên mâm cơm sum họp gia đình. Vào ngày này, các gia đình Việt sẽ chuẩn bị bánh trôi, bánh chay để lễ Phật, cúng gia tiên, thậm chí, nhiều nơi cúng thần hoàng, bày tỏ lòng thành kính.
Mâm cúng lễ Tết Hàn thực gồm có: nhang, hoa, quả tươi, trầu cau. Trên bàn thờ cũng phải có 1 ly nước sạch thể hiện tâm trong sạch, thanh tịnh của gia chủ khi làm lễ.
Do Tết Hàn thực có ý nghĩa là mọi nhà ăn đồ lạnh nên vào ngày này, những đĩa bánh trôi, bánh chay - mang hương vị thanh trong của đất trời - luôn được các gia đình chuẩn bị dâng cúng lên tổ tiên. Đây là đồ cúng quan trọng nhất làm nên nét riêng cho Tết Hàn thực ở Việt Nam. Vì thế, người dân một số vùng Bắc Bộ nước ta còn gọi Tết Hàn thực là ngày bánh trôi, bánh chay.
Bánh trôi nặn viên nhỏ, ngoài trắng, trong nhân đường đỏ, thả luộc trong nồi nước sôi, khi bánh nổi lên mặt nước vớt ra. Còn bánh chay thì nặn tròn dẹt, không nhân, đặt lên đĩa nhỏ, đổ nước đường lên trên. Bày lên đĩa, để nguội, thắp hương.
Quan niệm của dân gian là con số đĩa, bát bánh trôi, bánh chay để dâng cúng luôn là 5 hoặc 3. Người ta cũng thường thắp hương là 1-3 hoặc 5 nén hương chứ không thắp số chẵn.
Bên cạnh đó, trong lễ cúng dù to hay nhỏ, mâm cúng của người Việt đều có hoa tươi và trầu cau, 3 chén nước thanh thủy. Trên ban thờ tổ tiên, tùy từng mùa, tùy điều kiện mỗi nhà, các gia đình còn mua thêm 5 loại quả với năm màu sắc khác nhau đại diện cho ngũ hành. Mâm cúng tổ tiên dịp Tết Hàn thực không cần chuẩn bị "mâm cao, cỗ đầy" mà chỉ cần thể hiện lòng hiếu thảo, thành tâm và ước mong những điều tốt lành.
Ngày nay, nhiều người còn thích thú với việc nặn bánh trôi chay ngũ sắc để dâng lên ông bà tổ tiên. Tuy vậy, theo các chuyên gia văn hóa, điều này không phù hợp với nguyên gốc và ý nghĩa của ngày lễ Hàn thực. Bởi vì bánh trôi, bánh chay nguyên bản là màu trắng, hình tròn đầy thể hiện cho khát vọng về những điều tốt đẹp, viên mãn, tinh khiết trong cuộc sống.
Theo quan niệm dân gian, bánh trôi thường có nhân đường cắt hình vuông, bên ngoài bột vỏ nặn tròn. Dương sinh âm cũng như câu 'mẹ tròn con vuông'. Bánh chay nhân đậu xanh màu vàng thể hiện âm, vỏ bánh cũng tròn màu trắng để thể hiện tính dương và đó là tính chất của âm dương giao hòa. Hàn thực là để mong muốn cho thời tiết thuận lợi hài hòa, cũng như mùa hè không quá nóng bức.
Để cúng Tết Hàn thực 3/3, mỗi gia đình cần chuẩn bị đầy đủ bánh trôi, bánh chay; hương, hoa, trầu cau; ly nước sạch và mâm ngũ quả.
Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Sinh, số lượng bánh trôi, bánh chay “chuẩn” nhất trong mâm cúng là 5 hoặc 3 bát bánh trôi, 3 hoặc 5 bát bánh chay.
Kiêng chưng hoa quả có gai, vị đắng: Ngụ ý tránh mang đến tai ương, đau khổ, cuộc sống chịu nhiều cay đắng, khó khăn hơn.
Kiêng dâng cúng lên ban thờ hoa ly, hoa sứ, hoa vạn thọ: Tránh mang đến vận xui cho gia đình
Kiêng chuyển chỗ ở: Theo dân gian, vong linh người đã khuất thường theo sát gia đình vậy nên chuyển nhà vào ngày Tết Hàn thực sẽ khiến nhà cửa bị xáo trộn, không tốt lành.
