Nghiên cứu lập Quy hoạch tổng thể Thủ đô với tầm nhìn 100 năm: Không nóng vội nhưng phải khẩn trương

Trong bối cảnh Thủ đô liên tiếp trải qua những biến động lớn về úng ngập, chất lượng nước, an toàn nguồn nước và khả năng chống chịu khí hậu, yêu cầu đặt ra cho quy hoạch không chỉ là vạch ra tương lai phát triển dài hạn, mà còn phải hòa chung nhịp thở với đời sống xã hội đang biến đổi mỗi ngày. Và như đồng chí Bí thư Thành ủy Hà Nội nhấn mạnh tinh thần thực hiện là “không nóng vội, không quá gấp, nhưng cũng phải hết sức khẩn trương”.

Nhìn lại hệ thống thoát nước, giữ nước của đô thị

Ngày 1/12/2024, Nhà máy xử lý nước thải Yên Xá có tổng mức đầu tư 11.197 tỷ đồng được đưa vào vận hành với kỳ vọng xử lý nước thải quy mô lớn cho khu vực phía Tây và Tây Nam Hà Nội. Cùng giai đoạn, TP trình Chính phủ dự án khẩn cấp bổ cập nước từ sông Hồng vào sông Tô Lịch dự kiến hoàn thành trước tháng 9/2025 nhằm duy trì dòng chảy và cải thiện chất lượng nước. Ngày 9/9/2025, Hà Nội tiếp tục thực hiện điều tiết nước từ hồ Tây xuống sông Tô nhằm hỗ trợ làm sạch và tăng lưu lượng. Tuy nhiên, những đợt mưa lớn cuối tháng 9 và đầu tháng 10/2025 đã tạo ra tình huống đáng chú ý: nhiều khu vực đô thị bị ngập sâu, đặc biệt tại khu Tây Hồ Tây nơi đã phải tính phương án bơm nước qua đê để giải quyết úng. Điều đặc biệt là sau hai trận mưa lớn, nước sông Tô đầy lên bằng nước sạch, cho thấy khi có lượng nước đủ lớn và luồng xả hợp lý, hệ thống sông đô thị vẫn có khả năng tự làm mới.

Ngày 6/11/2025, Hà Nội quyết định dừng dự án 550 tỷ đồng lấy nước sông Hồng qua đê dọc đường Nguyễn Chí Công, thay bằng dự án 870 tỷ đồng dẫn nước qua kênh Thụy Phương vào khu vực Tây Hồ Tây rồi đổ vào sông Tô, kết hợp tiêu thoát úng và kết nối các hồ điều hòa. Tuy nhiên, phương án này chủ yếu vẫn phục vụ mục tiêu thoát nước, trong khi yêu cầu lớn hơn của Hà Nội là tích hợp thoát nước – lưu giữ – tái sinh nước để bảo đảm bền vững. Trong mùa cạn, sông Hồng thiếu khoảng 3 tỷ mét khối nước. Khi lượng nước không đủ, cả hệ thống sông Nhuệ – sông Tô và hàng chục hồ điều hòa dễ rơi vào trạng thái suy giảm chất lượng tức thì. Các nhà máy xử lý nước thải, công trình thoát nước và hồ điều tiết không thể phát huy hiệu quả nếu không có nguồn nước sạch bổ cập thường xuyên.

Báo cáo rà soát 10 năm (2011 – 2021) thực hiện Quy hoạch chung Hà Nội (QH1259) từng chỉ ra hạn chế của mô hình thu gom, xử lý nước thải tập trung, đồng thời đề xuất chuyển sang mô hình phân tán, tại nguồn, kết hợp giải pháp sinh thái. Dù vậy, 5 năm qua, không gian thấm hút tự nhiên tiếp tục thu hẹp, diện tích bê tông hóa tăng nhanh, lượng nước thải và nước mưa vượt xa năng lực tiêu thoát cũ, khiến úng ngập và ô nhiễm diễn biến phức tạp hơn. Phương án dẫn nước qua kênh Thụy Phương, từng được City Solution đề xuất từ năm 2021, vốn mang tính đa nhiệm: tích hợp thoát nước, giữ nước, tái sinh nước, ứng dụng “bộ lọc sinh thái”, cải thiện cảnh quan với chi phí thấp. Đây là một phương án đã được đánh giá tiến bộ, nhưng khi áp dụng hiện nay mới dừng lại ở chức năng đơn nhiệm.

Những vấn đề này cho thấy Hà Nội đang phải đối diện với yêu cầu quan trọng: quy hoạch lại không gian nước không chỉ để chống ngập, mà còn để bảo đảm sự vận hành của toàn bộ hệ thống đô thị trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng rõ nét.

Trụ cột của an ninh nguồn nước và an toàn đô thị

Từ góc nhìn lịch sử, sông Hồng luôn là yếu tố quyết định sự an toàn của Hà Nội. Sau 20 năm khảo sát thủy văn (1885 – 1905), các kỹ sư đã mất 12 năm để thiết kế hệ thống đê điều cho sông Hồng – sông Thái Bình. Suốt nửa đầu thế kỷ XX, hơn 230 triệu mét khối đất đã được đào đắp; sau đó thêm 10 triệu mét khối nữa trong giai đoạn 1955 – 2025 để củng cố tuyến đê. Hệ thống đê hiện nay đã bảo vệ TP trước nhiều trận lũ lớn, nhưng lịch sử cũng ghi nhận không ít trường hợp phải mở các điểm xung yếu để giải nguy, cho phép hàng chục tỷ mét khối nước ngập tràn vùng hạ du nhằm giảm áp lực cho Thủ đô. Điều này khẳng định vai trò “van an toàn” không thể thay thế của sông Hồng.

Đáng lưu ý, từ sau năm 2000, nhiều hồ thủy điện đầu nguồn điều tiết nước theo hướng phục vụ phát điện, tưới tiêu và phòng lũ, khiến mực nước sông Hồng đoạn qua Hà Nội suy giảm rõ rệt. Năm nào cũng cần xả hồ để bổ sung 3 – 5 tỷ mét khối nước phục vụ sản xuất nông nghiệp. Tình trạng mực nước xuống thấp kéo theo nhiều hệ lụy. Báo cáo Tài nguyên nước 2022 của Bộ TN&MT chỉ rõ một số vùng lưu vực đã xuất hiện ô nhiễm; nguồn nước mặt suy kiệt ảnh hưởng đến nước ngầm cả về lượng và chất. Trong khi đó, phần lớn lượng nước sạch phục vụ Hà Nội hiện dựa vào sông Đà và sông Hồng.

Dự án Đại lộ cảnh quan sông Hồng với quy mô hơn 100km² dọc 40km sông, nơi có khoảng 40.000 người sinh sống là một phần nhỏ trong toàn lưu vực rộng 88.860km², nơi có hơn 32,5 triệu dân. Bởi vậy, mọi can thiệp cần được đặt trong bối cảnh tổng thể của hệ thống sông. Nhiệm vụ tối quan trọng là bảo đảm không gian cho nước chảy, giữ nước và tái sinh nguồn nước thay vì gia tăng hạ tầng cứng làm giảm khả năng thấm hút và bổ cập tự nhiên.

Các tuyến đường bộ và đường sắt được vẽ trong một số phương án hiện nay còn thiếu sự gắn kết với hệ thống giao thông hiện hữu, đồng thời cần lường trước thời gian và chi phí giải phóng mặt bằng rất lớn. Trong khi đó, giao thông thủy – loại hình vốn rẻ, xanh và phù hợp với điều kiện tự nhiên lại đang có nhiều dư địa để phát triển. Tư vấn đến từ nước Pháp từng đề xuất giải pháp tăng tĩnh không cho cầu Long Biên bằng cách bố trí hai nhịp cầu đóng – mở nhằm bảo đảm giao thông thủy khi mực nước dâng. Cầu Long Biên đang được đầu tư 700 tỷ đồng để sửa chữa lớn, bảo đảm an toàn cho đường sắt. Nếu bổ sung thêm vài đoàn tàu nhẹ, mỗi giờ có thể chuyên chở khoảng 10.000 hành khách – tương đương công suất tuyến đường sắt đô thị Cát Linh – Hà Đông. Việc kéo dài tuyến tới ga Yên Viên sẽ kết nối với các tuyến đường sắt Lào Cai – Hà Nội – Hải Phòng và đầu mối sân bay Gia Bình.

Những gợi ý này cho thấy phát triển dọc sông Hồng có thể đi theo hướng tận dụng điều kiện tự nhiên, phát huy ưu thế giao thông thủy và đường sắt thay vì phụ thuộc hoàn toàn vào đường bộ đòi hỏi vốn đầu tư rất lớn.

Những mô hình cộng đồng đang dẫn đường

Trong lúc nhiều dự án lớn còn đối diện thách thức về quy hoạch, vốn và mặt bằng, cộng đồng cư dân tại một số khu vực ven sông Hồng đã tự hình thành các mô hình sinh thái – văn hóa mang lại hiệu quả rõ rệt. Ngay dưới chân cầu Long Biên, vườn hoa cúc vàng của các hội phụ nữ Ba Đình, Ngọc Hà, Phúc Xá đã trở thành không gian công cộng thân thiện, thu hút người dân. Công viên Rừng Chương Dương với hệ sinh thái tự nhiên nơi hàng trăm loài chim di cư về trú ngụ, tạo nên một điểm đến độc đáo. Công viên Rồng là nơi sinh hoạt của trẻ em, người cao tuổi. Không gian nghệ thuật cộng đồng Phúc Tân trở thành điểm tham quan được nhiều du khách trong nước và quốc tế biết đến.

Tất cả những mô hình này là minh chứng rõ ràng nhất cho yêu cầu “nhịp thở của xã hội không chờ chúng ta quy hoạch” mà Bí thư Thành ủy đã nhấn mạnh. Sự chủ động của cộng đồng cho thấy cách tiếp cận quy hoạch mềm, thích ứng, linh hoạt có thể đem lại hiệu quả tức thì. Khi quy hoạch tổng thể cần thời gian hoàn thiện, việc thúc đẩy những mô hình nhỏ, chi phí thấp, nhưng bền vững và phù hợp địa hình như các không gian xanh, tuyến đi bộ, điểm sinh thái ven sông hoàn toàn có thể tạo ra giá trị xã hội lớn mà không xung đột với định hướng dài hạn.