Nhớ lão họa sĩ Tạ Thúc Bình

Một số bìa sách vẽ cho NXB Kim Đồng của họa sĩ Tạ Thúc Bình.

Hoạt động trong phong trào văn hóa cứu quốc của Mặt trận Việt minh, Tạ Thúc Bình vừa học vừa bí mật vẽ tranh cổ động, góp phần chuẩn bị cơ sở cho công cuộc tổng khởi nghĩa. Cách mạng Tháng Tám bùng nổ, họa sĩ trở về quê hương Bắc Giang tham gia khởi nghĩa giành chính quyền. Ngày 19/12/1946, kháng chiến toàn quốc bùng nổ, theo lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh, các văn nghệ sĩ lên đường tham gia kháng chiến. Thời gian này Tạ Thúc Bình cùng vợ - bà Nguyễn Thị Quế, và các con tản cư về ấp Sậu, cầu Đen, huyện Yên Thế. Không hẹn mà thành, gia đình các văn nghệ sĩ Ngô Tất Tố, Nguyễn Đình Thi, Nguyên Hồng, Kim Lân, Trần Văn Cẩn, Đỗ Nhuận… cũng theo đường Bắc Ninh lên đây. Ấp Sậu, cầu Đen, huyện Yên Thế trở thành nơi tập hợp các văn nghệ sĩ tham gia kháng chiến, gồm đủ các chuyên ngành như âm nhạc, sân khấu, thơ, hội họa…

Triển lãm hội họa năm 1951 là cuộc triển lãm mỹ thuật lớn nhất trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp với hơn 300 tác phẩm của nhiều tác giả, phong phú về thể loại và chất liệu: từ tranh cổ động, trực họa đến tranh sơn dầu, lụa, bột màu, chì than, mực nho, thuốc nước, tranh tam bình, tứ bình... Ban giám khảo cuộc thi trong triển lãm này đã thống nhất tặng giải Nhất (giải của Quốc hội) cho 2 tác phẩm “Đóng thuế nông nghiệp” và “Chống giặc dồn làng” của Tạ Thúc Bình. Có thể nói giải thưởng lớn này là sự công nhận của xã hội với nghệ thuật phục vụ kháng chiến của họa sĩ Tạ Thúc Bình.

Năm 1950, Tạ Thúc Bình cùng với Trần Văn Cẩn, Trần Đình Thọ, Mai Văn Nam… là những sáng lập viên phòng hội họa kháng chiến khu XII - tức Liên khu 1 và Liên khu Việt Bắc sau này. Họa sĩ Tạ Thúc Bình đã vẽ hàng chục tranh có nội dung vận động người dân tham gia kháng chiến như: “Đánh giặc giữ làng”, “Chống giặc dồn dân”, “Bình dân học vụ”, “Tăng gia sản xuất”, “Đóng thuế nông nghiệp”… để đem tranh phổ cập đến tận thôn xã. Ông đã tìm mời nghệ nhân làm tranh khắc gỗ làng Đông Hồ Nguyễn Đăng Sần lên Việt Bắc, cùng khắc bản gỗ, in các tác phẩm đó trên giấy báo, giấy dó, giấy điệp truyền thống. Bộ tranh tứ bình “Chống giặc dồn dân” sáng tác năm 1950 rất may mắn thoát khỏi bom đạn chiến tranh còn giữ được đến ngày nay. Tranh hiện trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (Hà Nội).

Năm 1954, hòa bình lập lại, họa sĩ Tạ Thúc Bình về Hà Nội. Ông cùng với các họa sĩ Trần Văn Cẩn, Trần Đình Thọ, Nguyễn Văn Bình,, Nguyễn Văn Tỵ… xây dựng lại trường Cao đẳng Mỹ thuật Hà Nội – nay là Đại học Mỹ thuật Hà Nội. Là một trong số giảng viên có công nhất của nhà trường, ông đã gắn bó với sự nghiệp đào tạo lớp kế tiếp bằng tất cả khả năng và nhiệt huyết của mình. Tạ Thúc Bình đã tham gia cộng tác với NXB Kim Đồng ngay từ những ngày đầu thành lập (tháng 6 năm 1957). Ông là một trong ba người thiết kế bìa mẫu cho loạt sách đầu tiên của NXB cùng với Sỹ Ngọc, Mai Văn Hiến. Ông đã vẽ minh họa cho rất nhiều tác phẩm của các tác giả viết truyện lịch sử và truyện cho thiếu nhi cho NXB như Nguyễn Huy Tưởng, Hà Ân, Tô Hoài, Thy Thy Tống Ngọc, Phạm Hổ… Có những truyện được vẽ từ những năm 50 - 70 của thế kỷ trước như: Tấm Cám (1958), Bánh chưng bánh dày (1960), Con cóc là cậu ông Trời (1968), Thạch Sanh (1970), Thánh Gióng (1971), Sự tích Trầu Cau (1978)… Những người nay ở độ tuổi 50 trở lên, nếu ham đọc sách đều nhớ và yêu thích tranh của họa sĩ Tạ Thúc Bình. Cái tên Tạ Thúc Bình chắc chắn sẽ được rất nhiều thế hệ thiếu nhi sau này trân trọng và yêu quý.

Cùng đồng học với Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái, Huỳnh Văn Gấm… những họa sĩ đang sôi nổi đi tìm kiếm cái mới ở nền nghệ thuật châu Âu đương đại, nhưng Tạ Thúc Bình đã khẳng định con đường đi riêng như cuộc sống bình dị của mình: chân phương, chân chất và khúc chiết. Xu hướng này bao trùm toàn bộ nghệ thuật của đời ông: mềm mại, óng ả, nhiều chất thơ ở tranh lụa; vui tươi, chan chứa tình cảm yêu đời, yêu cuộc sống ở mảng tranh tranh sơn dầu và bột màu; hùng tráng, mạch lạc, mực thước ở mảng tranh truyện, tranh liên hoàn… Tranh phong cảnh của ông tả được cái tĩnh lặng của miền thôn dã, với vùng đất sông Cầu, sông Đuống, sông Thương…, nơi mà tiếng hát quan họ vang vọng làm náo nức lòng người; nơi có Yên Thế, Nhã Nam, Đồng Mõ, Lục Nam, Lim, Thị Cầu, Sen Hồ… với trang sử hào hùng và cảnh quan đầy thơ mộng.

Cùng với bà Nguyễn Thị Quế, người vợ tần tảo, hết lòng vì chồng con, ông nuôi dạy 7 người con phương trưởng. Gia đình ông là một gia đình nghệ sĩ hiếm có, ba con gái Tạ Diệu Tâm, Tạ Diệu Hương, Tạ Phương Thảo cùng các chàng rể: Phạm Đỗ Đồng, Hà Quang Phương (đã mất), Nguyễn Hoàng, Phạm Viết Hồng Lam đều là hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam mà đồng nghiệp và công chúng đều biết đến. Nhiều cháu nội, ngoại… cũng theo con đường nghệ thuật của cha ông.

Họa sĩ Tạ Thúc Bình sinh ngày 29 tháng Hai (nhuận) năm Đinh Tỵ (1917) tại phủ Lạng Thương (nay là TP Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang) trong một gia đình có nền nếp nho phong. Ông tham gia thành lập trường Cao đẳng Mỹ thuật, nay là Đại học Mỹ thuật Hà Nội liên tục giảng dạy tại đây cho đến khi nghỉ hưu, đồng thời là hội viên sáng lập Hội Mỹ thuật Việt Nam. Ông mất ngày 3/5/1998, đến năm 2001, được truy tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật đợt I.