Phường - "tế bào đô thị": Không gian kiến tạo sự phát triển mới của Thủ đô

Trong bối cảnh đó, các phường, xã trên địa bàn Thủ đô đang nổi lên như một không gian phát triển mới: nơi gần dân nhất, hiểu dân nhất, và cũng là nơi có thể phát huy mạnh mẽ sức mạnh văn hóa, công nghệ, cộng đồng để hiện thực hóa khát vọng xây dựng một Thủ đô văn hiến, hiện đại, đáng sống.

Một thông điệp lớn

Ngày 14/7/2025, tại Đại hội Đại biểu Đảng bộ xã Nghĩa Trụ (huyện Văn Giang, tỉnh Hưng Yên), Tổng Bí thư Tô Lâm đã gửi gắm một thông điệp mạnh mẽ: Cấp xã là hạt nhân phát triển mới, hiện đại và bền vững. Đó không chỉ là một nhận định mang tính chiến lược trong bối cảnh sắp xếp lại đơn vị hành chính, mà còn là lời nhắc nhở thấm thía về tầm quan trọng của gốc rễ – rằng sự phát triển của đất nước phải bắt đầu từ nơi gần dân nhất, hiểu dân nhất, nơi có thể nuôi dưỡng cả niềm tin, bản sắc lẫn sức mạnh sáng tạo của cộng đồng.

Tại Thủ đô Hà Nội, từ ngày 1/7/2025 đã chính thức vận hành theo mô hình chính quyền địa phương hai cấp: cấp thành phố và cấp xã (xã, phường). Việc xóa bỏ quận, huyện không chỉ là sự tinh giản về tổ chức, mà còn là một bước chuyển về nhận thức và cách thức quản trị: trao quyền mạnh hơn cho xã, phường, gần dân hơn, linh hoạt hơn và cũng chịu trách nhiệm nhiều hơn trong việc nâng cao chất lượng sống cho cư dân đô thị.

Giữa bối cảnh ấy, một câu hỏi lớn đặt ra: trong một đô thị đặc biệt như Hà Nội – nơi hội tụ cả di sản nghìn năm lẫn dòng chảy hiện đại – phải chăng chính phường, xã đô thị mới là không gian phát triển mới của Thủ đô? Một không gian không chỉ để quản lý mà còn để kiến tạo; không chỉ để thực thi mà còn để sáng tạo. Nơi ấy sẽ là điểm giao thoa giữa truyền thống và công nghệ, giữa văn hóa và cộng đồng, giữa phục vụ và đồng hành – từ đó khơi dậy sức mạnh mềm văn hóa và sự hài lòng thực chất của người dân.

Phát triển Thủ đô từ cấp cơ sở – đó không chỉ là một hướng đi khả thi trong bối cảnh hành chính mới, mà còn là một tư duy phát triển đầy nhân văn, bền vững và sâu sắc. Và bài học ấy, như Tổng Bí thư đã nhấn mạnh, không bắt đầu từ những điều lớn lao, mà khởi nguồn từ cấp nhỏ – nhưng có tầm vóc lớn lao nếu biết trao quyền, tạo điều kiện và đặt niềm tin đúng chỗ.

Không gian gần dân nhất, hiểu dân nhất

Giữa lòng Thủ đô đông đúc, sôi động và không ngừng đổi thay, xã, phường nổi lên như một “tế bào đô thị” – nơi tiếp xúc đầu tiên giữa chính quyền với người dân, nơi phản ánh trung thực nhất nhịp đập của đời sống xã hội, và cũng là nơi dễ dàng nhận thấy nhất những mong muốn, trăn trở và kỳ vọng của cộng đồng.

Không giống cấp xã ở vùng nông thôn với đặc trưng nếp sống làng xã, xã, phường trong đô thị mang trong mình tính chất đặc biệt: vừa là đơn vị hành chính, vừa là không gian cư trú, sinh hoạt, lao động, tiêu dùng và sáng tạo của hàng chục ngàn con người – với lối sống, nhu cầu và tầm nhìn ngày càng hiện đại. Nếu cấp thành phố là “bộ não”, thì xã, phường chính là “đôi tay”, “đôi mắt” và “trái tim” – nơi thực thi chính sách, chăm lo dân sinh, giữ gìn trật tự, nuôi dưỡng an sinh và đảm bảo văn minh đô thị. Tại đây, mọi vấn đề thiết yếu của người dân đều được giải quyết: từ khai sinh, kết hôn, đăng ký tạm trú, đến vệ sinh môi trường, quản lý vỉa hè, hoạt động văn hóa – thể thao, phòng cháy chữa cháy, an ninh trật tự, chăm sóc người già, trẻ nhỏ… Mỗi cán bộ đều là “cầu nối” quan trọng giữa chính quyền và người dân – với trách nhiệm không chỉ là xử lý công việc hành chính, mà còn là lắng nghe, đồng hành, chia sẻ và tạo dựng niềm tin.

Ở đây, người dân cảm nhận rõ nhất những chuyển biến của chính sách: con đường được lát lại, bãi rác được dẹp bỏ, công viên được cải tạo, nhà văn hóa được đưa vào sử dụng, hay đơn giản chỉ là việc xin giấy tờ trở nên dễ dàng, văn minh, không phiền hà. Sự hài lòng của người dân không đến từ các nghị quyết lớn, mà từ chính những thay đổi nhỏ như thế – và tất cả đều bắt nguồn từ cách vận hành hiệu quả từ cấp chính quyền nhỏ nhất.

Bởi vậy, nâng tầm xã, phường trong giai đoạn mới không chỉ là yêu cầu hành chính, mà còn là bước đi chiến lược để đưa Hà Nội trở thành Thủ đô của văn minh, sáng tạo và hạnh phúc. Cấp chính quyền cơ sở với vị trí gần dân nhất – nếu được trao quyền, được đầu tư và được tin tưởng, sẽ là nơi khởi phát những thay đổi thiết thực nhất, lan tỏa nhất, bền vững nhất trong hành trình xây dựng một đô thị đáng sống từ nền tảng văn hóa, cộng đồng và dịch vụ công chất lượng cao.

Cơ hội tái thiết văn hóa – cộng đồng – quản trị từ phường

Phường, xã đô thị đang bước vào một giai đoạn mới với vai trò không chỉ là “người thực thi chính sách”, mà còn là “chủ thể kiến tạo” không gian sống, văn hóa và quản trị đô thị. Đây chính là cơ hội quý báu để tái thiết toàn diện từ gốc rễ: tái thiết văn hóa ứng xử, tái thiết tinh thần cộng đồng, tái thiết tư duy phục vụ và quản lý.

Đặc biệt, cùng với xã, các phường có một vị trí rất riêng trong lòng đô thị như Hà Nội. Phường là nơi hình thành nên bản sắc đô thị riêng biệt cho từng khu vực của Thủ đô: phường Hoàn Kiếm giữ hơi thở phố cổ, phường Tây Hồ níu giữ hồn đào xứ Bắc, phường Thanh Xuân mang dáng dấp hiện đại sôi động… Mỗi phường là một không gian sống – nơi con người không chỉ tồn tại, mà còn kết nối, chia sẻ và cùng nhau kiến tạo chất lượng sống tốt hơn.

Thứ nhất, phường là nơi lý tưởng để xây dựng và lan tỏa văn hóa ứng xử đô thị. Trong lòng một đô thị gần 10 triệu dân như Hà Nội, những hành vi như giữ gìn vệ sinh nơi công cộng, cư xử văn minh trên đường phố, tôn trọng không gian chung hay tương trợ hàng xóm láng giềng – chính là nền tảng làm nên một thành phố đáng sống. Những giá trị này không thể áp đặt từ trên xuống mà phải được hình thành từ sự gắn kết và giáo dục tại từng tổ dân phố, từng khu chung cư, từng nhà văn hóa phường – nơi chính quyền và người dân có thể cùng nhau xây dựng quy ước cộng đồng, cùng gìn giữ nếp sống đẹp.

Thứ hai, phường là không gian lý tưởng để kiến tạo các không gian công cộng sáng tạo – công viên nhỏ, đường sách, sân chơi cộng đồng, không gian biểu diễn nghệ thuật đường phố, thư viện phường, không gian sáng tạo trong trường học hay khu dân cư. Tại những nơi tưởng chừng “rất đời thường” ấy, chính là điểm bắt đầu của những thay đổi lớn: một đứa trẻ biết giữ trật tự, một cụ già có nơi sinh hoạt, một nghệ sĩ trẻ có sân khấu biểu diễn, hay một ý tưởng khởi nghiệp xã hội được ươm mầm từ cộng đồng.

Thứ ba, phường có thể trở thành “nút giao” giữa di sản và đổi mới, giữa truyền thống và công nghệ. Từ việc bảo tồn di tích cấp phường, đình làng, nhà cổ trong các khu phố cũ – cho đến phát triển du lịch cộng đồng nội đô (như phố nghề, chợ truyền thống, làng văn hóa…), phường có thể đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ và khai thác giá trị di sản. Đồng thời, việc ứng dụng công nghệ số – như số hóa dữ liệu dân cư, bản đồ số văn hóa – cũng có thể được triển khai linh hoạt và hiệu quả ngay từ phường, tạo ra hình mẫu quản trị đô thị thông minh từ cơ sở.

Thứ tư, phường có vai trò trung tâm trong phát triển các mô hình kinh tế cộng đồng và kinh tế ban đêm. Những tuyến phố ẩm thực, khu chợ đêm, phố đi bộ, sự kiện văn hóa tại địa phương… nếu được tổ chức bài bản, có sự tham gia của người dân, doanh nghiệp nhỏ, nghệ sĩ và cộng đồng sáng tạo, sẽ không chỉ tạo ra sức sống mới cho đô thị mà còn đóng góp vào tăng trưởng kinh tế địa phương, tạo công ăn việc làm và tăng cường gắn kết cộng đồng.

Tất cả những cơ hội ấy sẽ không thể phát huy nếu vẫn giữ tư duy “cấp dưới, thi hành” với phường. Chúng ta cần một tư duy mới: coi phường là nơi thử nghiệm chính sách xã hội sáng tạo, là không gian của quản trị hiện đại và nhân văn, là “nơi đầu tiên tạo ra sự hài lòng của công dân”. Phát triển Thủ đô không thể chỉ nhìn từ tháp cao hay đại lộ rộng – mà phải nhìn từ ngõ nhỏ, từ vỉa hè sạch, từ khu dân cư ấm áp, từ sự chuyển mình của từng phường trong cách phục vụ, cách tổ chức và cách nuôi dưỡng giá trị sống.

Chính cấp phường – nếu được “cởi trói” và trao quyền đúng lúc – sẽ là nơi hồi sinh tinh thần Hà Nội thanh lịch, văn minh, sáng tạo và nhân bản. Và đó sẽ là động lực âm thầm nhưng mạnh mẽ để Hà Nội vươn mình xứng tầm Thủ đô quốc gia, trung tâm chính trị – hành chính – văn hóa lớn của cả nước và khu vực.

Tư duy mới, công cụ mới, con người mới

Để phường thực sự trở thành không gian phát triển mới của Thủ đô – nơi vừa gần dân, vừa có năng lực kiến tạo – cần một sự thay đổi căn bản từ nhiều phía: từ cách nhìn nhận của các cấp lãnh đạo, từ thiết kế thể chế và nguồn lực, cho đến chính đội ngũ đang ngày ngày đảm nhiệm công việc tại cơ sở. Đây không chỉ là câu chuyện tổ chức lại bộ máy, mà là câu chuyện về việc khơi dậy những động lực phát triển mới từ nơi tưởng như nhỏ bé nhất.

Trước hết, cần một tư duy mới, phường không còn là nơi chỉ “thực hiện mệnh lệnh hành chính”, cần được nhìn nhận như một “đơn vị sáng tạo chính sách địa phương”, nơi đầu tiên chạm vào nhu cầu thực tế và nơi cuối cùng chịu trách nhiệm trước sự hài lòng của người dân đô thị. Từ việc quản lý văn hóa cộng đồng, trật tự đô thị, đến giữ gìn môi trường sống, phường phải được khuyến khích đề xuất sáng kiến, linh hoạt trong tổ chức thực hiện, và được trao quyền để hành động kịp thời, sát thực tế.

Muốn vậy, cần trang bị công cụ mới cho cấp cơ sở này, đó là những thiết chế phù hợp với đô thị hiện đại: nhà văn hóa phường gắn với công nghệ số và truyền thông cộng đồng, không gian sinh hoạt cộng đồng mở gắn với cây xanh – sân chơi – thư viện, trung tâm hành chính một cửa tiện ích, hệ thống cơ sở dữ liệu dân cư liên thông và số hóa toàn diện. Đó còn là cơ chế tài chính chủ động hơn – nơi phường có thể quyết định một phần ngân sách cho hoạt động văn hóa, an sinh, sáng tạo – thay vì chờ đợi cấp trên phê duyệt từng khoản nhỏ.

Tuy nhiên, công cụ dù tốt đến đâu cũng không thể thay thế được con người – yếu tố cốt lõi trong mọi mô hình phát triển. Do đó, xây dựng đội ngũ cán bộ phường trong giai đoạn mới là yêu cầu then chốt. Đội ngũ này không chỉ cần am hiểu chuyên môn hành chính mà còn phải được trang bị kỹ năng truyền thông, điều phối cộng đồng, sử dụng công nghệ, tổ chức sự kiện văn hóa, giải quyết xung đột xã hội nơi đô thị…

Cùng với đó, thúc đẩy sự tham gia chủ động của người dân, tổ chức xã hội, nghệ sĩ, doanh nghiệp nhỏ tại địa bàn phường. Chính họ là những người tạo ra sức sống văn hóa – xã hội cho từng ngõ phố, tổ dân phố. Các hội đồng tư vấn văn hóa – cộng đồng cấp phường, các mô hình phối hợp công – tư trong xây dựng không gian công cộng, những sáng kiến cộng đồng vì môi trường, an toàn thực phẩm, chăm sóc người yếu thế… cần được khuyến khích và thể chế hóa để người dân không chỉ là đối tượng phục vụ mà thực sự trở thành chủ thể đồng kiến tạo không gian sống.

Cuối cùng, phường cần được đặt trong chuỗi liên kết chiến lược giữa Thành phố – phường – cộng đồng, với tinh thần “phường mạnh thì Thủ đô mạnh”. Đó là một cấu trúc mới, vận hành bằng sự linh hoạt, sáng tạo và tin tưởng. Khi mỗi phường trở thành một “trạm phát sóng” của văn minh đô thị, của văn hóa sáng tạo, của quản trị thân thiện – thì bản đồ Thủ đô sẽ trở nên sống động không phải bởi những tòa cao ốc, mà bởi chính chất lượng sống lan tỏa từ những cộng đồng nhỏ nhất.

Xây dựng Thủ đô từ phường – tư duy phát triển từ gốc rễ

Một Thủ đô văn hiến, hiện đại, sáng tạo và đáng sống không thể chỉ được kiến thiết từ những đại lộ rộng, những tòa cao ốc hay những trung tâm hành chính quy mô lớn, nên bắt đầu từ những điều gần gũi nhất: từ một vỉa hè sạch sẽ, một con ngõ yên bình, một công viên nhỏ đầy tiếng cười trẻ thơ, một nhà văn hóa sáng đèn vào buổi tối, một phường mà người dân cảm thấy an tâm và tự hào khi nói: “Tôi sống ở đây”.

Và để làm được điều đó, chúng ta cần một tầm nhìn dài hạn nhưng bắt đầu từ gốc rễ – đó là phường, không chỉ là đơn vị hành chính cơ sở, mà đang trở thành nơi thể hiện rõ nhất năng lực phục vụ của chính quyền đô thị, nơi định hình văn hóa ứng xử đô thị, nơi kết nối các nguồn lực xã hội, và nơi truyền cảm hứng cho sự đổi mới sáng tạo từ cộng đồng.

Tinh thần chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm – xác định cấp xã là không gian phát triển mới, hiện đại và bền vững – cần được vận dụng mạnh mẽ và linh hoạt vào thực tiễn đô thị của Thủ đô Hà Nội. Trong bối cảnh mô hình chính quyền hai cấp đang mở ra cơ hội phân quyền sâu hơn, hiệu quả hơn, phường, xã đô thị cần được nhìn nhận không phải là nơi “kết thúc” các quyết định hành chính, mà là nơi “khởi đầu” cho những thay đổi thực sự trong chất lượng sống của người dân.

Muốn Hà Nội vươn tầm là trung tâm lớn về văn hóa, chính trị, khoa học và sáng tạo của cả nước và khu vực, thì không thể chỉ trông vào cấp thành phố, chính cấp cơ sở – nếu được khơi dậy đúng tiềm năng – sẽ là mắt xích bền vững nhất trong cấu trúc phát triển mới: một phường văn hóa, một phường sáng tạo, một phường đáng sống sẽ góp phần làm nên một Hà Nội xứng tầm Thủ đô quốc gia. Tư duy phát triển từ gốc rễ – từ phường, xã – không phải là sự thu hẹp tầm nhìn, mà là cách tiếp cận thấu cảm, bền vững và lâu dài. Bởi một thành phố mạnh là thành phố mà từng đơn vị nhỏ của nó đều khỏe mạnh, năng động, sáng tạo và kết nối chặt chẽ với người dân. Và khi cấp cơ sở thực sự chuyển mình, đồng hành cùng khát vọng phát triển, chúng ta sẽ thấy một Hà Nội mới hiện lên – không phải chỉ trên bản đồ quy hoạch, mà trong trái tim, trong cuộc sống hằng ngày của từng người dân Thủ đô.