Từ phố có chợ đến phố văn minh thương mại

1. Bao nhiêu công trình nghiên cứu, bao nhiêu cuốn sách về Hà Nội là bấy nhiêu lần người cầm bút thiết tha nhắc đến chợ. Thậm chí Đỗ Thị Hảo còn có riêng cuốn “Chợ Hà Nội xưa và nay” dày tới 607 trang. Là bởi chợ là hình ảnh quen thuộc gắn liền với lịch sử hình thành và phát triển Hà Nội và “phố có chợ” là một đặc trưng rất riêng của Thăng Long - Kẻ Chợ. Phố sinh ra từ chợ và chợ lớn lên cùng phố.

Thăng Long - Hà Nội xưa được coi như cái "chợ lớn" của nhiều "chợ quê", là nơi “đất lành chim đậu”. Chợ Thăng Long xưa tuy có phân biệt với làng quê thôn dã nhưng lại không thể tách biệt khỏi làng quê. Những nếp sống, thói quen, nghề nghiệp, rồi những tín ngưỡng, hội hè... người bốn phương mang từ làng quê ra đất Kinh kỳ hiến cho thành thị Thăng Long. Nói đến chợ là nói đến buôn bán, tuy nhiên ngoài việc bán mua, chợ Hà Nội còn là một không gian văn hóa phản ánh lối sống của người dân chốn Kinh kỳ vốn nổi tiếng thanh lịch, sành ăn, sành mặc, sành dùng...

Một nhà nghiên cứu lịch sử từng nói, không gian chợ gắn liền với văn hóa làng xã nhưng khi vào đô thị như Hà Nội, chợ lại chuyển hóa, hòa quyện vào kiến trúc và nhịp sống phố phường, tạo nên bản sắc rất riêng mà không đô thị nào có được. Cũng vì thế mà theo dòng chảy thời gian, không khó để bắt gặp trong lòng Hà Nội những chợ lâu đời như Đồng Xuân, Hàng Da, Cửa Nam, Mơ, hay xa hơn là những chợ quê như Bưởi, Đại Từ, Nghĩa Tân… Những khu chợ này không chỉ là nơi mua bán mà còn là “tổng hòa” của ký ức, thói quen và lối sống của người Hà Nội.

2. Trong “cơn lốc” đô thị hóa mấy thập kỷ qua, Hà Nội chứng kiến sự bung nở của các chợ tạm, chợ cóc. Xuất hiện như một giải pháp sinh kế linh hoạt, phục vụ nhu cầu người dân trong các khu dân cư, chợ cóc, chợ tạm len lỏi khắp nơi, từ chân cầu vượt, lòng đường, vỉa hè, trước cổng chợ chính, bên cạnh trường học, bệnh viện đến sát các khu tái định cư, khu đô thị mới chưa đầy đủ hạ tầng thương mại… Bất cứ ai sống lâu năm ở Hà Nội đều quen với những khu chợ cóc len lỏi trong ngõ phố, hẻm nhỏ hay vành đai ven chợ lớn. Không tên, không biển bảng, không quản lý chính thức, chợ cóc, chợ tạm cứ rôm rả bán buôn cả ngày.

Linh hoạt thế và tiện lợi bán mua là thế, nhưng mặt trái của sự tiện lợi này là tình trạng lấn chiếm lòng đường, vỉa hè, là ách tắc giao thông, ô nhiễm môi trường, mất mỹ quan đô thị... Bởi hầu hết các điểm chợ này không có nơi gom rác đúng quy định, không bảo đảm điều kiện vệ sinh an toàn thực phẩm, đặc biệt với các mặt hàng tươi sống như thịt cá, rau củ, thức ăn sẵn. Đến cả những người lấy chợ tạm, chợ cóc làm kế sinh nhai cũng thừa nhận: “Người dân tiện thì ghé mua, tôi cũng tiện kiếm thêm thu nhập. Nhưng đúng là chỗ bán chật hẹp, xe cộ đi lại vướng víu, dọn rác rất vất vả. Cũng nhiều lần bị phường nhắc nhở…”.

Còn nhớ, Sở Công Thương Hà Nội đã thống kê, toàn TP có 455 chợ truyền thống và 85 chợ tạm, chợ cóc đang “cư ngụ” trên các tuyến đường và khu dân cư. Các chuyên gia đô thị nhìn nhận, việc chợ cóc, chợ tạm tồn tại như những “tế bào lỗi” trong hệ sinh thái đô thị đã gây ra nhiều vấn đề, không chỉ gây mất mỹ quan đô thị mà còn đi kèm nhiều rủi ro về y tế, vệ sinh, an ninh. Không ít khu chợ cóc được hình thành bên cạnh các cửa hàng tiện lợi, siêu thị lớn nhưng vẫn có lượng khách ổn định do thói quen "đi chợ hẻm" ăn sâu vào nếp sống một bộ phận dân đô thị. Tuy nhiên, việc duy trì những mô hình lôm côm này đồng nghĩa với việc duy trì sự bất cập trong quản lý đô thị, khó đạt được chuẩn mực của đô thị hiện đại.

3. Sau rất nhiều đợt ra quân, nhiều hoạt động chấn chỉnh chợ cóc, chợ tạm, TP Hà Nội đang quyết liệt xử lý triệt để các chợ không phù hợp quy hoạch, tụ điểm kinh doanh tự phát và hoạt động giết mổ nhỏ lẻ trên địa bàn TP. Nghĩa là 85 chợ cóc, chợ tạm và hơn 700 lò giết mổ nhỏ lẻ sẽ “vào tầm ngắm” của nhà quản lý đô thị.

Trong công văn của UBND TP gửi các sở, ngành, địa phương mới đây, TP giao Sở Công Thương phối hợp với các sở, ngành, xã phường xây dựng phương án giải tỏa triệt để các chợ cóc, chợ tạm không phù hợp quy hoạch. Đồng thời, nghiên cứu đề xuất cơ chế hỗ trợ, thu hút nguồn lực xã hội hóa để cải tạo, phát triển hệ thống chợ dân sinh chính quy. Địa phương thì không thể thiếu nhiệm vụ vận động người dân thay đổi thói quen mua bán tại các chợ tự phát. Riêng những cơ sở giết mổ trong khu dân cư không phép, không bảo đảm điều kiện vệ sinh an toàn thực phẩm sẽ bị xử lý dứt điểm trước tháng 9/2025. Bù lại, TP điều chỉnh lại quy hoạch các cơ sở giết mổ tập trung, phù hợp với nhu cầu thực tiễn; xây dựng chính sách hỗ trợ đầu tư cho các cơ sở giết mổ hiện đại, khuyến khích di dời hộ chăn nuôi, giết mổ nhỏ lẻ ra khỏi khu dân cư trước tháng 11/2025.

Để thay thế cho hệ thống chợ cóc, chợ tạm, Hà Nội đã đẩy mạnh phát triển các mô hình chợ hiện đại, chợ chuyên đề và mạng lưới bán lẻ quy mô nhỏ nhưng đồng bộ. Tính đến giữa năm 2025, TP có hơn 450 chợ, trong đó nhiều chợ được đầu tư nâng cấp theo tiêu chuẩn mới như chợ Thành Công, chợ Nghĩa Tân, chợ Văn Quán… Song song với đó là sự phát triển nhanh chóng của các cửa hàng tiện ích, siêu thị mini, chợ đêm, các điểm bán hàng lưu động và mô hình “chợ công nghệ” qua ứng dụng số. Đây chính là một phần trong chiến lược thúc đẩy thương mại hiện đại, xây dựng môi trường tiêu dùng văn minh - xu hướng tất yếu trong thời kỳ chuyển đổi số và đô thị thông minh. Và đã mấy năm nay, Hà Nội nỗ lực triển khai mô hình “phố văn minh thương mại” - một chiến lược dài hơi để thiết lập trật tự đô thị, nâng cao chất lượng sống, cải thiện cảnh quan và thúc đẩy tiêu dùng an toàn, hiện đại. Đến Hà Nội sẽ thấy mẫu hình ấy ở các tuyến phố Lạc Trung, Nguyễn Sơn, Trần Nhân Tông, Xuân Thủy…

4. Hà Nội đang trên hành trình vươn mình trở thành Thủ đô “Văn hiến - Văn minh - Hiện đại” và thương mại là một trong những lĩnh vực cần chuyển đổi mạnh mẽ. Việc xóa bỏ chợ cóc, chợ tạm và các điểm giết mổ nhỏ lẻ không chỉ là quản lý đô thị, mà còn là lời khẳng định cho một tư duy mới: phát triển đô thị phải đi liền với văn minh tiêu dùng, văn hóa thương mại và bảo đảm chất lượng sống.

Từ “phố có chợ” - nơi chứa đựng bao ký ức thân thuộc, đến “phố văn minh thương mại” - nơi khởi nguồn của một nếp sống đô thị mới, Hà Nội đang bước đi từng bước vững vàng, nhưng cũng đầy thách thức. Hành trình ấy không chỉ cần sự nỗ lực từ chính quyền, mà còn cần sự đồng thuận, đồng hành của toàn xã hội, nhất là sự đồng tình của người dân, để mỗi tuyến phố, mỗi khu dân cư đều thực sự là nơi đáng sống, văn minh và hiện đại.