Văn hóa ứng xử trước bóng đen bạo lực

Chỉ vài ngày trước, dư luận còn chưa nguôi bức xúc trước vụ một nam shipper bị tài xế xe sang Lexus hành hung giữa phố đông người, hay hàng loạt vụ bạo lực học đường, bạo lực gia đình gây nhức nhối trên mạng xã hội. Những hình ảnh ấy không chỉ là lời cảnh báo về sự gia tăng của hành vi bạo lực, mà còn là hồi chuông báo động về những vết nứt trong văn hóa ứng xử – điều vốn được coi là nền tảng để một cộng đồng sống an toàn, nhân văn và văn minh.

Bạo lực – vết nứt trong bức tranh văn hóa ứng xử

Bạo lực, dù diễn ra trong gia đình, ngoài xã hội hay trong môi trường học đường, đều để lại những vết thương khó lành – không chỉ trên thân thể người bị hại mà còn trong tâm trí, niềm tin và mối quan hệ giữa con người với con người. Từ góc nhìn văn hóa, mỗi hành vi dùng nắm đấm thay cho lời nói, chọn sự áp đặt thay cho đối thoại, là một vết nứt âm thầm trong bức tranh ứng xử vốn cần được vun đắp bằng sự tôn trọng và thấu hiểu.

Những vụ việc như ở chung cư Sky Central hay việc nam shipper bị tài xế Lexus ở ngõ 310 Nghi Tàm hành hung không đơn thuần là các “xung đột cá nhân”. Chúng phản chiếu rõ nét sự xuống cấp của một bộ phận trong xã hội – nơi mà sự nóng giận lấn át lý trí và “quyền được tôn trọng” của người khác bị xem nhẹ. Trong không gian đô thị tưởng chừng văn minh và hiện đại, bạo lực vẫn len lỏi, thậm chí hiện diện ngay trong những nơi đáng lẽ phải là vùng an toàn: ngôi nhà, trường học, chung cư, hay vỉa hè trước cửa hàng.

Đáng lo ngại hơn, cùng với sự lan tỏa của mạng xã hội, “ngôn ngữ bạo lực” đang dần trở thành một thứ thói quen tiềm ẩn. Chỉ cần vài cú nhấp chuột, người ta dễ dàng buông lời miệt thị, châm chọc, kích động và những lời nói ấy, một khi không được kiểm soát, có thể là “mồi lửa” cho những hành vi bạo lực ngoài đời thật. Không ít thanh thiếu niên, vốn đang trong giai đoạn hình thành nhân cách, đã học cách “ăn miếng trả miếng” từ thế giới ảo và áp dụng nó vào đời thực, khiến bạo lực học đường trở thành một vấn nạn nhức nhối.

Ở tầng sâu hơn, đây không chỉ là câu chuyện của vài cá nhân “mất kiểm soát”, mà là một chỉ dấu cho thấy lối sống vội vàng, áp lực, cùng sự thiếu kiên nhẫn trong giao tiếp đang bào mòn chuẩn mực ứng xử. Khi cái tôi bị đẩy lên quá cao, khi sự thấu cảm và khả năng lắng nghe bị bỏ quên, thì chỉ cần một va chạm nhỏ cũng đủ khiến mâu thuẫn bùng phát thành xung đột. Và nếu những “vết nứt” ấy không được hàn gắn, chúng sẽ tiếp tục lan rộng, làm suy yếu những giá trị cốt lõi của một xã hội văn minh.

Khi cái đẹp bị lấn át bởi cái xấu

Văn hóa ứng xử vốn được hình thành qua nhiều thế hệ, dựa trên những giá trị cốt lõi như nhân ái, tôn trọng, biết nhường nhịn và lắng nghe. Người Việt từng tự hào về truyền thống “dĩ hòa vi quý”, coi trọng hòa khí, đề cao sự bao dung và tinh thần cộng đồng. Thế nhưng, những hình ảnh bạo lực liên tiếp xuất hiện thời gian qua cho thấy, những giá trị ấy đang bị thử thách, thậm chí bị lấn át bởi những hành vi lệch chuẩn.

Có nhiều nguyên nhân sâu xa. Trong gia đình – nơi đáng lẽ phải là “trường học đầu tiên” về cách đối nhân xử thế – không ít cha mẹ lại vô tình gieo vào con trẻ hình mẫu của sự áp đặt, quát mắng, thậm chí là bạo lực. Trên bàn ăn, trước mặt con, những cuộc tranh cãi gay gắt, lời lẽ xúc phạm hay hành vi nóng nảy dễ trở thành bài học sai lệch mà trẻ mang theo suốt đời. Khi bước ra xã hội, các em lại tiếp xúc với môi trường học đường đôi khi thiếu sự kiên nhẫn của thầy cô, sự quan tâm của bạn bè, và cơ chế giải quyết xung đột chưa thực sự nhân văn.

Môi trường xã hội cũng không ít tác động tiêu cực. Trong guồng quay đô thị hóa, lối sống thực dụng, cạnh tranh khốc liệt khiến nhiều người đề cao lợi ích cá nhân hơn là sự thấu hiểu. Truyền thông giải trí, một bộ phận nội dung trên mạng xã hội, thậm chí cả một số sản phẩm phim ảnh, game online… vô tình tô đậm hình ảnh bạo lực như một “chuẩn mực” để khẳng định bản lĩnh. Khi bạo lực được tiêu thụ như một thứ “gia vị giải trí”, ranh giới giữa đúng và sai, giữa đẹp và xấu trở nên mờ nhạt.

Từ góc nhìn văn hóa, điều đáng lo là sự đứt gãy trong việc truyền thụ giá trị nhân văn giữa các thế hệ. Truyền thống “kính trên nhường dưới”, “lời nói chẳng mất tiền mua” không còn được nhắc đến thường xuyên, hoặc bị coi là lạc hậu. Thay vào đó, sự thẳng thừng, đáp trả, thậm chí là phản ứng cực đoan lại được ngầm cổ vũ. Khi cái xấu được lặp đi lặp lại mà không gặp phản ứng mạnh mẽ từ cộng đồng, nó sẽ dần lấn át cái đẹp – giống như một mảng tối dần che phủ bức tranh vốn rực rỡ sắc màu của văn hóa Việt Nam.

Hệ lụy của bạo lực – từ cá nhân đến cộng đồng

Mỗi hành vi bạo lực, dù xảy ra trong một góc khuất của căn hộ, giữa sân trường hay trên đường phố, đều để lại những vết thương sâu hơn nhiều so với những gì mắt thường nhìn thấy. Với nạn nhân, đó không chỉ là những đau đớn thể xác trước mắt, mà còn là tổn thương tâm lý kéo dài – cảm giác sợ hãi, mất an toàn, thậm chí là ám ảnh suốt đời. Với những người chứng kiến, đặc biệt là trẻ em, đó có thể là trải nghiệm định hình nhận thức, gieo vào tiềm thức sự chấp nhận hoặc bình thường hóa bạo lực.

Ở cấp độ cộng đồng, bạo lực như một chất độc ngấm ngầm. Nó phá vỡ niềm tin giữa con người với con người, khiến môi trường sống trở nên bất ổn. Trong một khu dân cư, nếu những vụ xô xát, hành hung không được xử lý dứt điểm, cư dân sẽ dần mất cảm giác an toàn; tình làng nghĩa xóm bị thay bằng sự nghi ngại, dè chừng. Trong trường học, nếu bạo lực học đường bị bỏ qua hoặc xử lý hình thức, học sinh sẽ tin rằng dùng sức mạnh là cách nhanh nhất để giải quyết vấn đề – một vòng lặp nguy hiểm cho tương lai xã hội.

Hệ lụy của bạo lực không dừng ở khía cạnh xã hội, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến kinh tế và hình ảnh đô thị. Một thành phố muốn thu hút đầu tư, phát triển du lịch, hay tạo môi trường khởi nghiệp năng động, đều cần một “thương hiệu” gắn với an toàn và văn minh. Khi báo chí và mạng xã hội liên tục lan truyền các clip bạo lực nơi công cộng, hình ảnh đô thị sẽ bị hoen ố, khiến nhà đầu tư, du khách e ngại. Nhiều nghiên cứu quốc tế chỉ ra rằng, chỉ số an toàn xã hội có mối liên hệ trực tiếp với chất lượng sống và sức hút kinh tế – một cộng đồng bất an thì khó có thể phát triển bền vững.

Bạo lực, xét đến cùng, không chỉ là hành vi vi phạm pháp luật mà còn là sự thất bại trong duy trì nền tảng văn hóa ứng xử. Khi một xã hội để mặc cho bạo lực tồn tại và lan rộng, chúng ta không chỉ mất đi sự yên bình của hôm nay, mà còn đánh đổi cả niềm tin vào ngày mai.

Xây dựng văn hóa ứng xử để ngăn chặn bạo lực

Muốn ngăn chặn bạo lực, không thể chỉ trông chờ vào những bản án nghiêm khắc hay những biện pháp răn đe tức thời. Gốc rễ của vấn đề nằm ở văn hóa – ở cách chúng ta nuôi dưỡng, truyền dạy và thực hành các giá trị ứng xử trong đời sống hằng ngày. Pháp luật cần nghiêm minh, nhưng văn hóa mới là “vaccine” bền vững chống lại bạo lực.

Trước hết, gia đình phải trở thành “pháo đài” của sự an toàn và nhân ái. Trẻ em cần được lớn lên trong môi trường tôn trọng, nơi mọi xung đột được giải quyết bằng đối thoại, không phải bằng tiếng quát hay đòn roi. Cha mẹ không chỉ dạy con biết nói lời cảm ơn, xin lỗi, mà còn phải làm gương trong việc kiểm soát cảm xúc, biết nhường nhịn và lắng nghe.

Nhà trường cần coi giáo dục nhân cách và kỹ năng ứng xử là nhiệm vụ trọng tâm, song hành cùng kiến thức. Những giờ sinh hoạt, những hoạt động ngoại khóa phải giúp học sinh hiểu cách kiểm soát cảm xúc, giải quyết mâu thuẫn bằng hòa giải, biết tôn trọng sự khác biệt. Cùng với đó, đội ngũ giáo viên cần được tập huấn về kỹ năng xử lý xung đột, để mỗi tình huống căng thẳng trở thành bài học về sự bao dung và tử tế.

Ở cấp độ xã hội, cần có những chiến dịch cộng đồng mạnh mẽ chống bạo lực, biến việc phản ứng trước bạo lực thành phản xạ chung của mỗi công dân. Báo chí, truyền thông, văn học nghệ thuật và mạng xã hội phải là những “ngọn đèn” soi sáng, lan tỏa hình ảnh đẹp, tôn vinh lối sống nhân văn, đồng thời lên án, phơi bày và đấu tranh với những hành vi bạo lực. Việc xây dựng và áp dụng “bộ quy tắc ứng xử” tại khu dân cư, trường học, nơi làm việc… không nên chỉ nằm trên giấy, mà phải trở thành thói quen, thành chuẩn mực sống.

Cuối cùng, một đô thị văn minh phải là nơi mà mỗi người dân cảm thấy an toàn cả về thân thể lẫn tinh thần. Điều đó đòi hỏi sự kết hợp đồng bộ giữa pháp luật nghiêm minh, hạ tầng an ninh hiện đại, và một đời sống văn hóa phong phú, lành mạnh. Khi cái đẹp được nuôi dưỡng và bảo vệ, cái xấu sẽ tự khắc bị thu hẹp. Và khi mỗi chúng ta ý thức rằng, một lời nói nhẹ nhàng có thể hóa giải mâu thuẫn, một cử chỉ cảm thông có thể cứu vãn một tình huống căng thẳng, thì bạo lực sẽ không còn đất để nảy mầm.

Đã đến lúc chúng ta cùng nhau viết lại câu chuyện văn hóa ứng xử của cộng đồng – để những hình ảnh bạo lực chỉ còn là ký ức xa vời, nhường chỗ cho những khoảnh khắc của sẻ chia, của tử tế, của một xã hội thật sự nhân văn.