Án lệ hợp đồng hứa thưởng: cần tái lập ranh giới “Điều cấm của luật” trong pháp luật dân sự

Theo TS. LS Hồ Minh Khánh (Khoa Luật, ĐH Duy Tân), nếu ranh giới giữa điều cấm của luật dân sự và quy định quản lý hành nghề không được xác lập một cách chuẩn xác, án lệ trong trường hợp này không những không “dẫn đường” cho thực tiễn xét xử, mà còn tiềm ẩn nguy cơ làm lệch chuẩn tư duy về hiệu lực giao dịch dân sự.

“Điều cấm của luật” - chuẩn khái niệm không thể mở rộng tùy tiện

Điều 123 Bộ luật Dân sự năm 2015 quy định: “Giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều cấm của luật”. Đồng thời, chính điều luật này cũng xác định rõ: điều cấm của luật là những quy định của luật không cho phép chủ thể thực hiện những hành vi nhất định. Đây không chỉ là một mệnh đề mô tả, mà là chuẩn khái niệm mang tính giới hạn.

Từ góc độ lý luận và kỹ thuật áp dụng, “điều cấm của luật” trong pháp luật dân sự phải được hiểu với ba đặc trưng cơ bản. Thứ nhất, đó là quy phạm mang tính mệnh lệnh tuyệt đối, cấm thực hiện một hành vi trong mọi trường hợp, chứ không phải quy định mang tính điều kiện hay định hướng hành vi. Thứ hai, hành vi bị cấm phải xâm phạm trực tiếp trật tự công, lợi ích công cộng hoặc nền tảng pháp lý chung, chứ không chỉ vi phạm chuẩn mực nghề nghiệp hoặc nghĩa vụ quản lý. Thứ ba, hậu quả pháp lý mà nhà làm luật hướng tới là phủ nhận hiệu lực giao dịch, chứ không dừng lại ở chế tài hành chính, kỷ luật hay trách nhiệm nghề nghiệp.

Chính vì vậy, không phải mọi quy định của pháp luật có nội dung “hạn chế”, “điều chỉnh” hay “quản lý” hành vi đều đương nhiên trở thành “điều cấm của luật” theo nghĩa của Điều 123 Bộ luật Dân sự năm 2015. Việc mở rộng khái niệm này một cách tùy tiện sẽ làm suy yếu tính chặt chẽ của chế định giao dịch dân sự vô hiệu.

Hứa thưởng trong pháp luật dân sự: giao dịch được thừa nhận, không mặc nhiên bị nghi ngờ

Bộ luật Dân sự năm 2015 dành quy định riêng cho chế định hứa thưởng tại Điều 570, theo đó người hứa thưởng có nghĩa vụ trả thưởng khi công việc được thực hiện theo đúng yêu cầu; đồng thời, công việc được hứa thưởng phải không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội. Quy định này cho thấy, về mặt nguyên tắc, hứa thưởng là một cơ chế khuyến khích hợp pháp được pháp luật dân sự thừa nhận, chứ không phải một dạng thỏa thuận bị đặt trong trạng thái nghi ngờ mặc định.

Cùng với đó, Điều 3 Bộ luật Dân sự năm 2015 khẳng định nguyên tắc tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận; mọi cam kết, thỏa thuận không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội thì có hiệu lực và phải được tôn trọng. Điều 117 Bộ luật Dân sự năm 2015 tiếp tục xác lập các điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự, trong đó không hề đặt ra yêu cầu giao dịch phải “phù hợp tuyệt đối với mọi quy định quản lý hành nghề”.

Từ cấu trúc này của Bộ luật Dân sự có thể thấy: điểm xuất phát của tư duy pháp lý phải là giả định hiệu lực của cam kết dân sự và chỉ khi chứng minh được căn cứ vô hiệu theo đúng các điều kiện của Bộ luật Dân sự – trong đó có Điều 123 – thì giao dịch mới bị phủ nhận hiệu lực. 

Không thể đồng nhất quy định quản lý hành nghề với “điều cấm của luật”

Luật Luật sư và các văn bản có liên quan chứa đựng nhiều quy định điều chỉnh phương thức hành nghề, nghĩa vụ nghề nghiệp, chuẩn mực đạo đức và cơ chế quản lý thù lao. Tuy nhiên, về bản chất pháp lý, đa số các quy định này thuộc nhóm quy phạm quản lý hành nghề, với cơ chế xử lý tương ứng là kỷ luật nghề nghiệp, xử phạt hành chính hoặc trách nhiệm bồi thường.

Việc suy diễn rằng mọi thỏa thuận trái với quy định quản lý hành nghề đều là “vi phạm điều cấm của luật” để từ đó tuyên vô hiệu giao dịch dân sự là một cách hiểu không phù hợp với cấu trúc của Điều 123 Bộ luật Dân sự năm 2015. Cách tiếp cận này làm xóa nhòa ranh giới giữa hai bình diện pháp lý vốn độc lập: bình diện quản lý - kỷ luật nghề nghiệp và bình diện hiệu lực của giao dịch dân sự.

Hệ quả không chỉ dừng lại ở lĩnh vực luật sư. Nếu chấp nhận cách hiểu mở rộng này, hàng loạt thỏa thuận dịch vụ chuyên môn trong các lĩnh vực khác như y tế, kiểm toán, tư vấn tài chính, xây dựng… đều có thể bị tuyên vô hiệu chỉ vì vi phạm quy tắc nghề nghiệp, dù được xác lập hoàn toàn tự nguyện, minh bạch và không xâm phạm lợi ích công cộng. Khi đó, tính ổn định và khả năng dự đoán của pháp luật dân sự sẽ bị tổn hại nghiêm trọng.

Án lệ phải “dẫn đường”, không “hợp thức hóa” sự suy diễn

Án lệ, theo đúng tinh thần cải cách tư pháp, phải có chức năng ổn định cách hiểu pháp luật, bảo đảm tính dự đoán và thống nhất trong xét xử. Một án lệ liên quan đến hợp đồng hứa thưởng giữa luật sư và khách hàng chỉ thực sự có giá trị khi nó làm rõ ranh giới: đâu là điều cấm của luật theo nghĩa chặt chẽ của Điều 123 Bộ luật Dân sự năm 2015 và đâu là vi phạm thuộc phạm vi xử lý của pháp luật chuyên ngành và tổ chức nghề nghiệp.

Ngược lại, nếu án lệ được xây dựng trên cơ sở đồng nhất điều cấm dân sự với quy định quản lý hành nghề, thì chính án lệ đó sẽ trở thành tiền lệ suy diễn, làm lệch chuẩn khái niệm pháp lý và tạo ra bất ổn cho hệ thống giao dịch dân sự.

Vụ việc này là một phép thử quan trọng đối với tư duy phát triển án lệ ở Việt Nam. Án lệ, nếu được hình thành, cần tái lập đúng khái niệm “điều cấm của luật” theo Bộ luật Dân sự năm 2015, đồng thời phân định rạch ròi giữa chế tài nghề nghiệp và hiệu lực giao dịch dân sự. Chỉ khi giữ vững được ranh giới đó, án lệ mới thực sự “dẫn đường”, góp phần bảo vệ giá trị cam kết, củng cố niềm tin pháp lý và bảo đảm công bằng trong các quan hệ dịch vụ chuyên môn.