“Ba tầng văn hóa trên đất Hòa Hải” - Lát cắt quý hiếm của lịch sử Đà Nẵng

Một lát cắt sống động của lịch sử cư dân

Trong một chuyến điền dã tại khu vực Hòa Hải cuối những năm 1980, Giáo sư - nhà sử học Trần Quốc Vượng đã từng đứng giữa nền đình cổ Khuê Bắc và trầm ngâm gọi nơi đây là “một lát cắt lịch sử sống động”. Không phải ngẫu nhiên ông dùng từ đó.

Tầng sâu nhất dưới lòng đất là dấu vết của người Sa Huỳnh - nền văn hóa có niên đại khoảng 2.500 đến 3.000 năm trước, với mộ chum, đồ gốm, chuỗi hạt trang sức. Trên đó là lớp cư trú của người Chăm Pa - hiện diện qua những mảnh gạch nung, dấu tích kiến trúc đền tháp và đồ thờ cổ. Và cao hơn là lớp đất của người Việt - hiện thân qua đình làng Khuê Bắc, miếu thờ Tam Vị, cùng lối kiến trúc đình làng truyền thống vùng Đàng Trong.

Ba tầng văn hóa ấy như ba lớp sóng thời gian - hòa quyện nhưng không hòa tan, tiếp nối nhưng không lẫn vào nhau. Hiếm có nơi nào ở miền Trung - và cả nước - lại giữ được một “khoanh đất” lịch sử đặc biệt như vậy.

Miếu thờ Tam Vị - tín ngưỡng từ lòng đất, lòng người

Gắn với không gian văn hóa này là miếu thờ Tam Vị - nơi người dân Hòa Hải xưa thờ ba vị thần bản địa: Thần Núi (Ngũ Hành Sơn), Thần Sông (Cổ Cò - sông Hàn) và Thần Đất. Tín ngưỡng ấy phản ánh rõ triết lý “thiên - địa - nhân” của cư dân nông - ngư nghiệp ven biển: tôn kính tự nhiên, sống thuận trời, hòa với đất.

Lễ cúng Tam Vị vào dịp đầu năm hay lễ Kỳ Yên là nét đẹp dân gian truyền đời, biểu hiện cho sự gắn bó giữa cộng đồng và cội nguồn thiên nhiên bao bọc họ. Trong không gian ấy, đình làng không chỉ là nơi hội họp, tế lễ mà còn là biểu tượng của hồn cốt làng Việt giữa vùng đất từng là trung tâm văn hóa Chăm Pa rực rỡ.

Một thời “nguy cơ chỉ còn nền móng”

Trong giai đoạn 2009-2013, cả đình làng Khuê Bắc và miếu Tam Vị từng rơi vào tình trạng xuống cấp nghiêm trọng. Ngôi đình gần như chỉ còn nền móng, các cấu kiện gỗ mục nát, mái đình sụp đổ, tường rào bị gãy đổ, sân đình trở thành bãi cỏ hoang. Miếu Tam Vị cũng rơi vào tình cảnh tương tự: lối vào bị che khuất bởi nhà dân và công trình xây dựng, lễ hội thưa dần, không gian thờ tự xuống cấp trầm trọng.

Trong các báo cáo văn hóa thời điểm đó, khu vực này được đánh giá là “di tích có nguy cơ biến mất”, một phần do tốc độ đô thị hóa nhanh chóng của vùng biển Ngũ Hành Sơn. Cảnh báo của giới sử học khi ấy cho rằng: nếu không có sự can thiệp kịp thời, những dấu vết quý giá của ba tầng văn hóa nối tiếp sẽ hoàn toàn bị xóa nhòa khỏi bản đồ văn hóa Đà Nẵng.

Trùng tu từ 2015: Giữ hồn cho đất

Nhận thức rõ giá trị của di tích, từ năm 2015, chính quyền thành phố Đà Nẵng đã tiến hành trùng tu, phục dựng đình làng Khuê Bắc. Việc khôi phục được thực hiện dựa trên hồ sơ khảo cổ, ký ức cộng đồng và kiến trúc đình làng truyền thống vùng Trung Trung Bộ. Công trình hoàn thành cùng năm, đưa ngôi đình trở lại làm trung tâm sinh hoạt văn hóa - tín ngưỡng của người dân Khuê Bắc.

Theo tư liệu tại di tích, đình Khuê Bắc được cho là đã dựng lại vào thời Đồng Khánh (1885-1888) sau nhiều lần bị chiến tranh tàn phá. Mặt tiền đình quay về hướng Tây Bắc, với diện tích gần 165 m2, cấu trúc theo kiểu truyền thống đình làng Việt, có mái ngói âm dương, trụ biểu, bình phong, hậu tẩm và bàn thờ thần hoàng cùng các vị tiền hiền, hậu hiền. Ngày nay, đình là nơi người dân địa phương tổ chức tế lễ hàng năm vào dịp rằm tháng Giêng và Lễ Kỳ Yên mùa xuân - một nghi thức tín ngưỡng dân gian đặc trưng của cư dân ven biển Quảng Nam - Đà Nẵng.

Đến năm 2020, miếu Tam Vị cũng được đưa vào danh sách di tích cần trùng tu trong kế hoạch của Sở Văn hóa và Thể thao thành phố. Một số hạng mục tôn tạo đã được thực hiện, góp phần gìn giữ không gian thờ tự linh thiêng giữa lòng phố thị.

Tuy vậy, việc phục hồi các lễ hội truyền thống, tái kết nối cộng đồng và khơi lại sinh khí văn hóa dân gian vẫn là bài toán cần sự vào cuộc lâu dài, đồng bộ từ chính quyền, giới nghiên cứu và người dân địa phương.

Gìn giữ mạch ngầm văn hóa trong lòng phố thị

Trong dòng chảy hiện đại, một thành phố du lịch - công nghệ như Đà Nẵng càng cần những “cọc neo ký ức” để giữ lấy bản sắc. Di sản - nhất là những di sản sống như Khuê Bắc - Tam Vị - không thể để mai một dưới lớp bê tông. Bài học từ Hòa Hải không chỉ nằm ở giá trị khảo cổ, mà còn là lời nhắc nhở về tư duy phát triển hài hòa giữa bảo tồn và hiện đại hóa.

Trong bối cảnh Đà Nẵng - Quảng Nam đã hợp nhất, hướng đến xây dựng bản sắc vùng mới, việc phát huy những “mạch ngầm văn hóa” từ các tầng đất cổ là vô cùng cấp thiết. Đó không chỉ là trách nhiệm với tiền nhân, mà còn là lời gửi gắm cho mai sau: một vùng đất muốn lớn mạnh bền vững, phải biết gìn giữ phần hồn từ gốc rễ.

(*) Bài viết sử dụng tư liệu khảo cổ học của GS. Trần Quốc Vượng, ảnh tư liệu tại hiện trường, cùng nội dung bảng giới thiệu di tích đình Khuê Bắc tại phường Hòa Hải, thành phố Đà Nẵng.