Bài 2: Thách thức cần vượt qua

Khó khăn về kinh phí, nhân lực hoạt động

Cùng với sự phát triển của kinh tế - xã hội, xu hướng chuyển đổi số và hội nhập quốc tế, nhu cầu tìm hiểu các giá trị văn hóa lịch sử của công chúng cũng đòi hỏi khắt khe hơn. Trong bối cảnh đó, vai trò của các bảo tàng không chỉ là nơi trưng bày, giới thiệu sản phẩm mà còn là địa chỉ giáo dục di sản và lịch sử dân tộc. Điều này được thể hiện rõ trong Luật Di sản 2024 đã dành riêng một chương (V) về công tác bảo tàng.

Luật Di sản 2024 nhấn mạnh, bảo tàng có các nhiệm vụ: nghiên cứu, ứng dụng khoa học, công nghệ phục vụ việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; sưu tầm, kiểm kê, tư liệu hóa, bảo quản, phục chế và quản lý hiện vật thuộc đối tượng và phạm vi hoạt động của bảo tàng; trưng bày hiện vật tại bảo tàng, trên môi trường điện tử; trưng bày ở trong nước và nước ngoài. Cùng với đó, bảo tàng còn phải có nhiệm vụ diễn giải, truyền thông và giáo dục di sản văn hóa thuộc đối tượng và phạm vi hoạt động của bảo tàng; xây dựng, đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực của bảo tàng; tổ chức các hoạt động văn hóa phù hợp với tính chất, nội dung, đối tượng và phạm vi hoạt động của bảo tàng…

Theo thống kê của Bộ VHTT&DL, hệ thống bảo tàng trên cả nước đã phát triển đến nay gồm 204 bảo tàng, trong đó 127 bảo tàng công lập, 77 bảo tàng ngoài công lập, đang lưu giữ, phát huy giá trị trên 4 triệu hiện vật. Đại diện một số bảo tàng chia sẻ, công tác sưu tầm hiện vật là hoạt động chuyên môn quan trọng của bảo tàng nhằm gìn giữ, phát huy giá trị lịch sử, di sản văn hóa. Tuy nhiên trên thực tế, việc sưu tầm hiện vật gặp không ít khó khăn và thách thức trong bối cảnh xã hội đang trong tiến trình chuyển đổi số, trình độ thưởng thức văn hóa, nghệ thuật của công chúng cũng ngày một được nâng cao. Công chúng không còn thụ động hưởng thụ văn hóa theo kiểu giản đơn, họ lựa chọn bảo tàng để đến, lựa chọn chuyên đề triển lãm, trưng bày hấp dẫn để xem.

TS Nguyễn Anh Minh - Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cho rằng, ứng dụng công nghệ đòi hỏi sự đầu tư lớn về cơ sở vật chất và nguồn nhân lực. Với nguồn lực tài chính hiện tại (khoảng dưới 4% kinh phí chi thường xuyên) của các bảo tàng chưa đủ đáp ứng nhu cầu ứng dụng công nghệ thông tin.

“Trong khi chưa có những chính sách cụ thể về hợp tác công - tư cho hoạt động chuyển đổi số, mỗi bảo tàng cần có tư duy năng động, sáng tạo để từng bước ứng dụng công nghệ cho phù hợp với hoàn cảnh cụ thể của đơn vị mình. Bên cạnh đó, rất cần đầu tư đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng nhu cầu của chuyển đổi số, bởi đây chính là yếu tố quyết định sự thành công trong chuyển đổi số tại các bảo tàng” - TS Nguyễn Anh Minh chia sẻ.

Là một bảo tàng T.Ư đóng trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam không chỉ là một công trình kiến trúc to, đẹp mà còn trở thành một trung tâm văn hóa lớn với chức năng, nhiệm vụ nghiên cứu, sưu tầm, kiểm kê, bảo quản, trưng bày, tuyên truyền và phát huy vốn di sản văn hóa truyền thống của các dân tộc Việt Nam trên phạm vi cả nước. Tổng số hiện vật trong kho cơ sở của bảo tàng lên tới gần 30.000 tài liệu hiện vật có giá trị, phục vụ tốt công chúng tham quan trong nước và quốc tế.

Hiện nay, hệ thống trưng bày của Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam được xây dựng trên cơ sở các nhóm ngôn ngữ kết hợp với văn hóa vùng, giới thiệu bản sắc văn hóa 54 dân tộc gắn với cảnh quan môi sinh từng vùng cư trú. Giá vé tham quan bảo tàng với người lớn là 30.000 đồng/người/lượt; đối với sinh viên, học sinh (học viên) trong các trường đại học, cao đẳng, trung cấp, trường dạy nghề là 20.000 đồng/người/lượt; đối với trẻ em, học sinh trong các cơ sở giáo dục phổ thông là 10.000 đồng/người/lượt. Giám đốc Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam Tô Thị Thu Trang cho biết, mặc dù giá vé thấp nhưng do đời sống kinh tế người dân các dân tộc vùng núi phía Bắc còn nhiều khó khăn nên lượng khách mua vé còn rất ít.

Bảo tàng ngoài công lập - hoạt động không dễ dàng

Ngoài hệ thống bảo tàng công lập, các bảo tàng tư nhân hiện nay cũng phát triển khá mạnh mẽ. Con số 77 bảo tàng ngoài công lập, chiếm khoảng 38% tổng số bảo tàng trên cả nước đã cho thấy, các bảo tàng tư nhân tại Việt Nam đã và đang đóng góp tích cực vào công cuộc bảo tồn, phát huy di sản. Thông qua nhiều bảo tàng khác nhau, các hiện vật, tư liệu được phát huy hết giá trị phục vụ công chúng cũng như công tác nghiên cứu.

Có thể kế đến một số bảo tàng ngoài công lập nổi tiếng như: Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên; Bảo tàng Nhiếp ảnh làng Lai Xá (xã Kim Chung, huyện Hoài Đức); Bảo tàng mỹ thuật Sĩ Tốt và gia đình (xã Cổ Đô, huyện Ba Vì); Bảo tàng nghệ thuật Hồn đất Việt (xã Bát Tràng, huyện Gia Lâm); Bảo tàng Bát Tràng; Bảo tàng Chiến sĩ cách mạng bị địch bắt và tù đày (huyện Phú Xuyên)…

Trong đó, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá được khởi công xây dựng từ năm 2015 và khánh thành, đi vào hoạt động từ năm 2017 đến nay. Hiện nay, Bảo tàng gồm 2 tầng diện tích mỗi tầng 150m2 với gần 1.000 hiện vật là các ảnh, máy ảnh, dụng cụ làm ảnh, phụ kiện. Bảo tàng có các không gian giới thiệu về lịch sử làng nghề, trong đó có ông Tổ nghề nhiếp ảnh Lai Xá Nguyễn Đình Khánh, sinh năm 1892; không gian tái hiện phòng chụp ảnh; không gian giới thiệu các hiệu ảnh xưa của Lai Xá, hợp tác xã ảnh; tái hiện buồng tối làm ảnh…

Sau khi tham quan Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá, em Nguyễn Đỗ Nhật Ly - học sinh lớp 7G, Trường THCS Kim Chung, xã Hoài Đức chia sẻ: “Thông qua các hiện vật được trưng bày tại bảo tàng, em hiểu biết thêm về truyền thống, cội nguồn của làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá cũng như từng dấu ấn lịch sử, văn hóa của đất nước”.

Tuy nhiên, thực tế hoạt động của bảo tàng vẫn còn nhiều khó khăn. Giám đốc Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá Nguyễn Văn Thắng cho biết, đối tượng khách đến Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá chủ yếu là những người yêu thích nhiếp ảnh, các nhà nghiên cứu về nhiếp ảnh, về lịch sử - văn hóa. Theo ông Thắng, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá là bảo tàng chuyên ngành, nằm ở làng quê và đường đi không thuận lợi, không gian không rộng. Biên chế của bảo tàng có 4 - 5 người, hoạt động theo cơ chế tình nguyện. “Chính vì thế, chúng tôi hoạt động theo kiểu bán chuyên nghiệp, chỉ mở cửa bảo tàng vào thứ Bảy, Chủ nhật. Trường hợp ai muốn đến bảo tàng tham quan và nghiên cứu vào các ngày khác thì gọi điện liên hệ trước, chúng tôi sẽ bố trí người mở cửa tiếp đón” – ông Nguyễn Văn Thắng chia sẻ.

Điều đáng nói, hiện nay, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá không tổ chức bán vé, khách đến ủng hộ tùy tâm nên nguồn thu còn rất hạn chế. Khó khăn về kinh phí đã ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động của Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá, nhất là bắt đầu đến giai đoạn bảo dưỡng, bảo hành hệ thống cơ sở vật chất cũng như hiện vật. “Mấy năm nay, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá xuống cấp và bị dột, tường ẩm mốc. Trong khi bảo tàng trưng bày các văn hóa phẩm, di sản văn hóa mà bị mục nát thì chúng tôi không biết làm sao?” - ông Nguyễn Văn Thắng trăn trở.

Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên là bảo tàng gia đình đầu tiên tại Việt Nam, lưu giữ ký ức, kỷ vật của một gia đình giàu truyền thống, giàu tình yêu thương ở Hà Nội. Điều thu hút nhất của bảo tàng này chính là bảo tàng thông qua câu chuyện của một cá nhân, một gia đình, một gia tộc để kể, nói câu chuyện lớn hơn về những biến chuyển lịch sử và văn hóa của đất nước trong vòng 100 năm qua. PGS.TS Nguyễn Văn Huy - Giám đốc Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên cho biết, trong bảo tàng hiện nay có hơn 80 câu chuyện đã được kể qua thiết bị công nghệ. Khách đến có thể sử dụng tai nghe để nghe các câu chuyện đó trong khoảng 2 giờ đồng hồ.

“Tuy nhiên, bảo tàng không quá đông khách, mỗi một ngày khoảng 10 – 15 người đến tham quan. Những bảo tàng nhỏ hiện nay rất cần sự quan tâm của ngành du lịch để kết nối được với các đơn vị, công ty lữ hành đưa khách tới bảo tàng. Hiện nay, ngành du lịch chưa kết nối với các bảo tàng tư nhân để tạo thêm cơ hội khám phá cho khách, đấy là một điểm hạn chế” - PGS.TS Nguyễn Văn Huy nói.

(Còn nữa)