Bàn chiến lược trong cuộc chiến chống ô nhiễm không khí đô thị

Các chuyên gia và cơ quan quản lý đã cùng nhau phân tích "bức tranh ô nhiễm" hiện tại, đồng thời đề xuất và cam kết thực hiện những giải pháp mang tính đột phá, từ việc số hóa dữ liệu, ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để xác định nguồn thải, cho đến việc siết chặt các quy chuẩn khí thải công nghiệp và giao thông với lộ trình cụ thể, nhằm hiện thực hóa mục tiêu môi trường bền vững của quốc gia.

Ám ảnh bụi mịn PM2.5

Ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn, đặc biệt là Hà Nội và TP Hồ Chí Minh không chỉ là những con số trên bảng xếp hạng mà đã trở thành hơi thở bị ảnh hưởng của hàng triệu người dân, từng giờ, từng ngày. Nhà báo Lê Trung Kiên - Phó trưởng Văn phòng Báo Tuổi trẻ tại Hà Nội, nhận định: "Riêng tại Hà Nội, những năm gần đây, bên cạnh những mùa hoa xuất hiện thêm mùa ô nhiễm không khí. Có những buổi sáng Hà Nội thức dậy trong lớp sương mù dày không phải của mùa Đông mà là của bụi mịn; có những ngày thành phố nằm trong nhóm ô nhiễm nhất thế giới".

Theo ông Lê Hoài Nam - Phó cục trưởng Cục Môi trường, Bộ NN&MT, ô nhiễm không khí tại khu vực Đồng bằng sông Hồng có xu hướng diễn biến phức tạp. Riêng trong năm 2024, Hà Nội đã trải qua 4 đợt ô nhiễm nghiêm trọng, khiến nồng độ PM2.5 trung bình năm vượt khoảng 2 lần quy chuẩn cho phép. Dù mức độ ô nhiễm của năm 2025 có phần chưa xấu như năm trước, nhưng quy luật theo mùa vẫn là một thách thức lớn. Đặc điểm khí hậu miền Bắc, nhất là thời gian mùa đông (từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau) với nhiều ngày nghịch nhiệt và gió yếu, khiến các chất ô nhiễm dễ tích tụ và khó khuếch tán, làm mức độ ô nhiễm tăng cao hơn đáng kể so với các khu vực khác.

Nguyên nhân gây ô nhiễm được xác định đa nguồn, từ hoạt động công nghiệp, giao thông vận tải, hoạt động nông nghiệp, cho đến hoạt động xây dựng. Đáng chú ý, theo đánh giá của các cơ quan quản lý, ngành công nghiệp hiện đang chiếm tỷ lệ phát thải lớn nhất, khoảng 50% tổng nguồn gây ô nhiễm không khí. Các khu, cụm công nghiệp tập trung tại Hà Nội và các tỉnh lân cận, đặc biệt là ngành xi măng, sắt thép và hóa chất, chính là những "thủ phạm" phát thải chính.

Tuy nhiên, áp lực đô thị hóa và hạ tầng cũng tạo ra gánh nặng không kém. Bà Lê Thanh Thủy - Phó trưởng Phòng Quản lý môi trường, Sở NN&MT Hà Nội, cho biết, các số liệu quan trắc cho thấy có sự chênh lệch rõ rệt theo khu vực tại Hà Nội, khi các quận lõi đô thị thường có chỉ số AQI cao hơn. Lý do là mật độ phương tiện giao thông quá lớn, với khoảng 7,6 triệu phương tiện chưa kể lượng xe ngoại tỉnh, cùng với các dự án chỉnh trang đô thị và thi công xây dựng diễn ra dày đặc.

Cụ thể, hoạt động giao thông vận tải đóng góp khoảng 12 - 15% ô nhiễm bụi mịn, nhưng bụi đường – hệ quả trực tiếp của giao thông và xây dựng lại chiếm tới 20 - 23% lượng bụi mịn trong không khí. Bên cạnh đó, tình trạng ùn tắc giao thông kéo dài, lượng xe vận chuyển vật liệu xây dựng lớn, cùng với việc đốt rác, đốt phụ phẩm nông nghiệp và đốt vàng mã tại các đền chùa vào dịp cuối năm khiến phát thải càng tăng mạnh. Công tác giám sát xây dựng vẫn còn lỏng lẻo, khi nhiều công trình chưa tuân thủ nghiêm các biện pháp che chắn, vệ sinh, rửa xe, dẫn đến bụi phát tán ra môi trường.

Dùng công nghệ số và AI "bắt đúng bệnh"

Để giải quyết căn cơ tình trạng ô nhiễm không khí, các chuyên gia tại tọa đàm đều thống nhất rằng cần phải có một sự chuyển đổi mạnh mẽ trong tư duy và phương pháp quản lý, từ phương thức hành chính sang quản lý dựa trên dữ liệu phát thải cụ thể.

TS Hoàng Dương Tùng - Chủ tịch Mạng lưới Không khí sạch Việt Nam, đặc biệt nhấn mạnh về tính đặc thù của Hà Nội: "Hà Nội không có xi măng, không có nhiệt điện, vì vậy không thể gán các nguyên nhân này như với các tỉnh khác. Nguyên nhân ô nhiễm phải được xác định riêng cho từng địa phương".

Ông Tùng khẳng định, muốn giải quyết vấn đề, cơ quan quản lý phải chuyển từ cách "quản lý hành chính, giấy phép" sang quản lý trực tiếp theo mức phát thải, xác định cụ thể từng cơ sở gây ô nhiễm, thay vì chỉ nói chung chung về ngành công nghiệp, xây dựng hay nông nghiệp.

TS Hoàng Dương Tùng cho rằng, Hà Nội hoàn toàn có thể xây dựng bản đồ phát thải chi tiết và số hóa dữ liệu về khoảng 2.000 cơ sở sản xuất trên địa bàn, tính toán mức phát thải và thể hiện trên bản đồ số. Ông khẳng định chi phí cho việc số hóa dữ liệu "không hề lớn" nhờ công nghệ hiện nay. Việc này sẽ giúp xác định rõ 20% nguồn thải tạo ra tới 80% lượng ô nhiễm theo quy luật Pareto. "Nếu chúng ta xác định rõ 20% cơ sở phát thải lớn nhất và tập trung xử lý, hiệu quả sẽ rất nhanh. Không thể nói 'công nghiệp' chung chung. Phải biết cơ sở nào, ở đâu, phát thải bao nhiêu, sử dụng nhiên liệu gì, công nghệ gì" – TS Hoàng Dương Tùng nhấn mạnh.

Đồng quan điểm, PGS. TS Lý Bích Thủy - Trường Hóa và Khoa học sự sống, Đại học Bách khoa Hà Nội, cho rằng chúng ta đang có bức tranh tổng thể nhưng còn thiếu bức tranh chi tiết. Dữ liệu nguồn ô nhiễm từ giao thông đứng thứ hai, nhưng cần số hóa để phân tích cụ thể hơn là từ xe máy hay ô tô, từ đó xây dựng quy chuẩn và phát triển công nghệ ứng dụng phù hợp.

Các chuyên gia đều kêu gọi ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để làm rõ, làm sạch và làm "sống" dữ liệu không khí và nguồn ô nhiễm. Chỉ khi có dữ liệu rõ ràng, minh bạch, chính xác, cơ quan chức năng mới có thể xây dựng kịch bản, chính sách ứng xử phù hợp, xác định lộ trình dựa trên cơ sở ưu tiên rõ ràng, và đưa ra cảnh báo từ sớm, từ xa.

Ông Lê Hoài Nam cũng cho biết, Bộ NN&MT đang hoàn thiện công nghệ dự báo, đã cung cấp bản tin chất lượng không khí theo thời gian thực và dự báo 48 giờ trên VTV, với mục tiêu nâng thời hạn dự báo lên 7 ngày trong 1-2 năm tới, giúp địa phương chủ động ứng phó.

Thắt chặt quy chuẩn công nghiệp và lộ trình Euro 5

Để trở thành một trong các quốc gia đi đầu trong ứng phó với biến đổi khí hậu và thực hiện cam kết đạt phát thải ròng bằng "0" (Net Zero) vào năm 2050, Việt Nam đã ban hành Kế hoạch hành động Quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng môi trường không khí giai đoạn 2026-2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Ông Lê Hoài Nam khẳng định, Bộ NN&MT đang tập trung triển khai kế hoạch với hai nguồn phát thải lớn là công nghiệp và giao thông. Thứ nhất là đối với lĩnh vực công nghiệp: Bộ NN&MT đã hoàn thiện quy chuẩn khí thải công nghiệp mới, được đánh giá là chặt chẽ hơn nhiều so với quy chuẩn cũ, với lộ trình thực hiện đến năm 2032. Để đáp ứng được tiêu chuẩn mới này, đòi hỏi các cơ sở công nghiệp phải có chuyển đổi mạnh mẽ về công nghệ, năng lượng, nhiên liệu, hoặc đầu tư hệ thống xử lý khí thải tiên tiến. Đây là một động thái quyết liệt nhằm thay đổi căn bản cấu trúc phát thải từ sản xuất.

Thứ hai là đối với lĩnh vực giao thông vận tải, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã trình Thủ tướng dự thảo ban hành lộ trình áp dụng quy chuẩn khí thải cho ô tô tham gia giao thông với 5 mức tiêu chuẩn (Euro 1-5), thay vì chỉ 2 mức như hiện nay. Lộ trình này sẽ được áp dụng sớm và chặt chẽ hơn tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh, thể hiện quyết tâm loại bỏ dần các phương tiện phát thải cao.

Theo đó, ô tô sản xuất từ năm 2017 đến 2021 phải đạt chuẩn khí thải Euro 4 kể từ ngày 1/5/2027. Còn ô tô sản xuất từ năm 2022 trở đi phải đạt chuẩn Euro 5 kể từ ngày 1/5/2028. Riêng đối với xe máy, công tác kiểm định khí thải sẽ bắt đầu từ năm 2027. Tất cả xe máy lưu thông tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh phải đạt tối thiểu chuẩn Euro 2 từ ngày 1/5/2028. Để thực hiện được việc này, các địa phương phải gấp rút xây dựng hệ thống trung tâm kiểm định khí thải xe máy, ước tính Hà Nội cần khoảng 400 điểm, và TP Hồ Chí Minh cần khoảng 600 điểm.

Một thách thức lớn đi kèm với lộ trình này là việc đảm bảo nguồn cung nhiên liệu chất lượng cao. Bộ Công Thương được giao trách nhiệm quan trọng là phải đảm bảo nguồn cung nhiên liệu tương thích với tiêu chuẩn khí thải Euro 4 và Euro 5 để các phương tiện có thể vận hành đúng chuẩn và giảm phát thải tối đa.

Những cam kết và giải pháp được đưa ra tại tọa đàm "Cải thiện chất lượng môi trường không khí đô thị" không chỉ dừng lại ở việc nhận diện vấn đề mà đã chuyển sang giai đoạn hành động cụ thể, khoa học. Với việc ứng dụng công nghệ AI để "bắt đúng bệnh", cùng với lộ trình thắt chặt quy chuẩn công nghiệp và giao thông đầy tham vọng, Việt Nam đang tiến những bước vững chắc trên hành trình xây dựng các đô thị xanh, mang lại bầu không khí trong lành, bền vững cho hàng triệu người dân, hiện thực hóa mục tiêu môi trường đã cam kết trên trường quốc tế.