Biệt thự khu phố cũ, di sản của Hà Nội
Và, sẽ không còn "nhận ra" Hà Nội nếu như không còn sự hiện diện của những ngôi biệt thự cũ ấy.
Giá trị luôn hiện hữu
Trong sương lạnh mờ ảo của một buổi sáng mùa đông hay trong ánh nắng vàng ruộm của chiều thu, rảo bước trên những ô phố cũ, ngắm nhìn những ngôi biệt thự, ta có thể thấy lòng dịu vợi trước những ồn ào của cuộc sống. Một kiến trúc sư thốt lên: "Có những ngôi biệt thự bị phá hủy chỉ còn trơ chọi một bức tường mà... vẫn thấy đẹp". Bởi thế, người Hà Nội dù đi đâu, về đâu cũng không thể quên được hình ảnh của những ngôi biệt thự cũ. Chút nghiêng của mái, những ban công hoa văn cầu kỳ mà thanh khiết, bậc thềm tam cấp trang trọng nhưng cởi mở, đầy lãng mạn... mỗi đường nét kiến trúc đều khiến cho người ta say mê, mong muốn tìm hiểu.
Các công trình kiến trúc hiện diện trong khu phố Pháp, trong đó biệt thự là thành phần đáng kể đã tạo được sự đa dạng về phong cách và thể loại. Bên cạnh những công trình được thiết kế và xây dựng theo phong cách Pháp, điểm nổi bật là đã có những phong cách kết hợp phong cách kiến trúc châu Âu với kiến trúc Á đông hay truyền thống. Đây là những công trình đã được thời gian thử thách và được khẳng định giá trị. PGS.TS.KTS Tôn Đại nhận xét, việc bảo tồn các biệt thự cũ ở Hà Nội, quan trọng nhất là trung thành với phong cách kiến trúc nguyên gốc, vì đây là giá trị nghệ thuật. Thực chất những công trình xây dựng ở Việt Nam mặc dù làm theo phong cách Pháp, nhưng cũng ít nhiều có sự pha trộn những yếu tố của bản xứ như các loại gạch, ngói, các loại cây cỏ... những yếu tố này không hề phương hại đến ý nghĩa nghệ thuật kiến trúc mà lại cho ta biết sự kết hợp Âu - Á, sự giao thoa trong nghệ thuật. Ví như biệt thự bát giác ở Hồ Tây, một công trình theo phong cách Barốc rất đậm nét và đặc sắc, nhưng lại có những lan can trang trí bằng gạch gốm hoa chanh của Việt Nam. Biệt thự của Bá tước Didelot trước đây, nằm tại dốc Ngọc Hà, mang phong cách Đông Dương do kiến trúc sư Arthur Kruze thiết kế có nhiều chi tiết kiến trúc Trung Hoa như tường rào, lan can..., còn hệ thống mái cong là đúng kiến trúc cổ truyền Việt Nam.
Những công trình biệt thự có giá trị không chỉ là biệt thự Pháp, do người Pháp xây dựng mà còn có những biệt thự do kiến trúc sư Việt Nam xây dựng. Chính các công trình này đã phản ánh đặc trưng của kiến trúc, văn hóa của từng thời kỳ. Có những biệt thự không chỉ là công trình kiến trúc đơn thuần mà còn gắn với các sự kiện lịch sử, những tên tuổi...
Mỗi biệt thự một “Chứng minh thư”
Trong một lộ trình nhằm bảo tồn, tôn tạo được những giá trị của quỹ biệt thự xây dựng trước năm 1954, Hà Nội vừa hoàn tất hồ sơ, danh mục biệt thự xây dựng trước năm 1945. Với phạm vi nghiên cứu khoảng 400ha thuộc khu phố cũ gồm các quận: Ba Đình, Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng, Đống Đa và một phần nhỏ của quận Tây Hồ. Hội đồng chuyên gia xét chọn đã dựa trên cơ sở đặc trưng về tổ chức không gian, kiến trúc, điều kiện tự nhiên, xã hội, các yếu tố văn hóa - lịch sử để xây dựng tiêu chí đánh giá phân loại. Trong đó, tiêu chí giá trị nghiên thuật kiến trúc được đánh giá cao nhất. Đáng chú ý, lần rà soát này, mỗi biệt thự được lập một hồ sơ riêng như chứng minh thư để nhận dạng.
Phó Giám đốc Sở QH - KT Dương Đức Tuấn cho biết, trên cơ sở kết quả nghiên cứu, Hà Nội sẽ xây dựng quy chế quản lý quỹ nhà biệt thự với mục tiêu đảm bảo tiêu chí huy động được các nguồn lực để bảo tồn nhà biệt thự. Bên cạnh đó, tiếp tục làm hồ sơ kỹ hơn tính nguyên bản kể cả nội thất để ngay cả khi công trình có bị phá vẫn phục hồi được. Điều băn khoăn là, ngay trước mắt, nếu không có nguồn duy tu thì ngay cả các biệt thự loại 1, 2 cũng sẽ sớm trở thành loại 3, loại 4. Do vậy, cần sớm có nguồn lực cần thiết để bảo tồn quỹ di sản mang tính đặc trưng này của Hà Nội.
Con đường bảo tồn và gìn giữ quỹ biệt thự khu phố cũ của Hà Nội còn dài. Xây dựng một thể chế đủ mạnh để quản lý, bảo tồn, tôn tạo những ngôi biệt thự thuộc diện được bảo tồn là việc cần làm ngay trước khi quá muộn. Điều cốt yếu, muốn giữ gìn những ngôi biệt thự xây dựng trước năm 1954 - một phần không thể thiếu của đô thị Hà Nội nghìn năm văn hiến - thể chế và cả những người thực hiện thể chế phải "thắng" được những mưu toan, cám dỗ và sức mạnh của cơ chế thị trường.
