Cần kiến tạo không gian phát triển mới cho báo chí Việt Nam

Đối mặt với vô vàn thách thức

Theo Thứ trưởng Bộ VVTT&DL Lê Hải Bình, nhìn rộng ra trên phạm vi toàn thế giới, báo chí, truyền thông đã và đang bước vào kỷ nguyên mới, trong vòng chưa đầy 20 năm, từ thời đại in ấn và truyền hình truyền thống đã chuyển sang giai đoạn “toàn kỹ thuật số” - nơi mà tin tức không chỉ được sản xuất nhanh hơn mà còn lan truyền với vận tốc tức thì qua mạng xã hội, qua các nền tảng internet và thiết bị di động.

Trong làn sóng chuyển động toàn cầu, báo chí Việt Nam đã không đứng ngoài xu thế. Với giai đoạn chuyển đổi số toàn diện từ năm 2016 đến nay, báo chí Việt Nam đã tập trung mạnh vào việc xây dựng hệ sinh thái số đa kênh, đa nền tảng. Các cơ quan báo chí như VnExpress, Tuổi Trẻ, Thanh Niên, VTV, VOV đầu tư tòa soạn hội tụ, tích hợp quy trình sản xuất, xuất bản và phân phối đồng bộ trên website, ứng dụng di động và các nền tảng mạng xã hội. Bên cạnh nội dung báo viết truyền thống, các sản phẩm như podcast (ví dụ VnExpress Podcast, Zing News Podcast), livestream, video ngắn, chuyên đề tương tác liên tục được thử nghiệm và phát triển. Nhiều tòa soạn cũng khởi động mô hình thu phí, điển hình là VnExpress Premium (2021). Đồng thời, các báo lớn như VietnamPlus (Thông tấn xã Việt Nam), Người Lao Động ứng dụng công nghệ AI trong biên tập, tự động hóa khâu xuất bản, cá nhân hóa gợi ý nội dung cho độc giả, bước đầu tham gia cuộc đua công nghệ dữ liệu lớn (Big Data).

Bên cạnh đó, vào tháng 4/2023, Thủ tướng Chính phủ ban hành quyết định số 348/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược Chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, định hướng đến năm 2030. Đây là tiền đề quan trọng nhằm mục đích đưa báo chí Việt Nam chuyển đổi theo hướng chuyên nghiệp, hiện đại, và thích ứng với sự phát triển của công nghệ.

Tuy nhiên, ông Lê Hải Bình khẳng định, càng phát triển cùng thời đại số, báo chí Việt Nam càng bộc lộ nhiều thách thức. Có thể kể đến hàng loạt các vấn đề nổi cộm như tin giả, sự bùng nổ nội dung do người dùng tạo ra và áp lực giữ vững niềm tin công chúng. Thậm chí,Các cơ quan báo chí đã phải phối hợp với cơ quan quản lý báo chí để phát hiện, xử lý tin sai sự thật, đồng thời tăng cường tương tác, tiếp nhận phản hồi từ độc giả qua bình luận, forum, nhóm cộng đồng trên mạng xã hội.

Ngoài ra, kinh tế cũng là vấn đề “đau đầu” với nhiều cơ quan báo chí. Nhiều con số đã phản ánh rõ sự chuyển dịch mạnh mẽ trong mô hình hoạt động và nguồn thu của các cơ quan báo chí. Trong khi tổng doanh thu báo chí truyền thống giảm hơn 6% và lượng phát hành báo in sụt giảm đến 77% trong vòng một thập kỷ, báo điện tử lại ghi nhận hơn 25 tỷ lượt truy cập mỗi năm, tăng trưởng vượt bậc so với trước đây. Đây là minh chứng rõ nét cho sự dịch chuyển của người đọc từ hình thức truyền thống sang nền tảng số. Tuy nhiên, tỷ lệ tự chủ tài chính của các cơ quan báo chí chỉ đạt khoảng 39% và còn khoảng 60% phụ thuộc vào ngân sách nhà nước, làm hạn chế khả năng đổi mới, thích ứng với thị trường.

Đáng chú ý, lượng phát hành báo in - loại hình báo chí có vị thế chủ lực đã giảm từ 1,1 tỷ bản năm 2013 xuống còn dưới 250 triệu bản vào thời điểm này. Mức sụt giảm tới 77% đã phản ánh xu hướng thoái trào không thể đảo ngược của báo in truyền thống. Dù báo điện tử bùng nổ với hơn 25 tỷ lượt truy cập mỗi năm song lại gặp khó khăn trong việc khai thác nguồn thu hiệu quả từ môi trường số do sự cạnh tranh từ mạng xã hội như: Facebook, Youtube và TikTok cũng như các hạ tầng truyền thông mới…, ông Lê Hải Bình chia sẻ.

Đồng tình với chia sẻ của ông Lê Hải Bình, chuyên gia truyền thông Lê Quốc Vinh cho rằng, thách thức hiện tại mà báo chí Việt Nam đang phải đối mặt là khá nhiều. Từ sự bùng nổ của không gian số với tốc độ phát triển chóng mặt của mạng xã hội cho đến thói quen tiếp cận thông tin của công chúng đã thay đổi lớn khi chuyển lên môi trường số. Không chỉ vậy, việc tin giả xuất hiện ngày càng nhiều khiến người xem dần mất niềm tin vào các thông tin họ nhận được, thậm chí là từ các cơ quan báo chí chính thống. Nguồn thu và mô hình kinh doanh cũng là vấn đề lớn với hầu hết các cơ quan báo chí.

Còn theo Phó Giám đốc Trung tâm Chuyển Đổi số TP Hồ Chí Minh Nguyễn Thanh Hòa, sự phát triển của công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI) đã đe dọa rất lớn đến ngành báo chí nói chung. Với việc AI đang không ngừng phát triển, hàng ngàn ứng dụng AI sẽ tích hợp thành tác vụ AI (AI agent), ảnh hưởng hoạt động báo chí nếu không bắt kịp. Nếu báo chí không chủ động đưa ra các biện pháp để đối phó với AI, họ sẽ bị AI thay thế chức năng làm báo.

Không những vậy, nguồn thu của nhiều cơ quan báo chí đang phục thuộc vào mạng xã hội hay các máy tìm kiếm như Google, Bing … Chính sự chi phối kiểu này sẽ tạo ra tác động không nhỏ tới các cơ quan báo chí nếu họ thay đổi chính sách và thuật toán. Điều này sẽ khiến báo chí chỉ càng ngày càng phụ thuộc vào mạng xã hội, máy tìm kiếm … thay vì coi đây là đối thủ thực sự, ông Nguyễn Thanh Hòa chia sẻ.

Cần các trụ cột kiến tạo mới

Để định hình lại sự phát triển của báo chí Việt Nam trong kỷ nguyên số, qua đó ứng phó tốt với các thách thức, chuyên gia truyền thông Lê Quốc Vinh cho rằng đã tới lúc báo chí cần định vị lại vai trò và sứ mệnh của mình. Báo chí không thể là bản sao của mạng xã hội mà cần hướng tới mô hình Kiến tạo và Giải pháp. Theo đó, thông tin cần tiếp cận với nhiều góc độ hơn, tập trung vào các giải pháp cho những vấn đề xã hội và xây dựng được những nội dung đối thoại với các chuyên gia, bạn đọc về các thông tin trong cuộc sống nhằm gia tăng lượng độc giả trung thành.

Các cơ quan báo chí cần xác định lại các trụ cột kiến tạo mới với chất lượng nội dung là cốt lõi với việc đa dạng hóa nội dung và định dạng thể hiện. Bên cạnh đó, đổi mới công nghệ và chuyển đối số toàn diện với ứng dụng tối đa các công nghệ hiện đại như ứng dụng AI, phân tích dữ liệu độc giả … Việc đào tạo và phát triển nguồn nhân lực cũng cần tập trung và thực hiện có bài bản. Ngoài ra quan trọng không kém là đa dạng hóa mô hình kinh doanh bền vững qua quảng cáo số thông mình, dịch vụ giá trị gia tăng, hợp tác chiến lược và thậm chí là cả thu phí độc giả, chuyên gia Lê Quốc Vinh chia sẻ.

Có cùng quan điểm, Phó Giám đốc Trung tâm Chuyển Đổi số TP Hồ Chí Minh Nguyễn Thanh Hòa, cho rằng các cơ quan báo chí cần tư duy và hành động để tạo ra lợi thế cạnh tranh cho ít nhất 10 năm tới. Nhà báo cần đặt mình trong nhiều vai trò: người sáng tạo nội dung, người có ảnh hưởng trên không gian mạng, nhà ứng dụng kỹ thuật. Cần tâm thế thừa nhận sự chuyển đổi mang tính cách mạng của thời đại số. Cơ quan báo chí nên là địa chỉ của niềm tin; tên tuổi nhà báo là một nguồn xác thực thông tin báo chí.

Theo đó, trong 10 năm tới, các cơ quan báo chí cần hướng tới các tiêu chí: tinh, gọn, mạnh, hiệu năng, hiệu quả. Nhà báo phải tinh, cơ quan báo chí phải gọn, quy trình phải hiệu năng mô hình hoạt động phải hiệu quả và phải hướng đến một nền báo chí nhân văn và hiện đại. Mỗi cơ quan báo chí phải mạnh để có tổ hợp báo chí mạnh, tạo dựng cộng đồng, giúp người dân, doanh nghiệp, và hoạt động thực thi chính sách.

Một trong những yếu tố then chốt mà nhiều cơ quan báo chí còn e ngại đó là hiện đại hóa bằng công nghệ mới. Cần thay đổi tư duy này và cần xác định kiến tạo một thực tại mới cho báo chí đồng nghĩa với hành động tạo ra những biến chuyển tích cực cho mối tương tác giữa nghề báo và không gian mạng. Công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số đang mở ra những đại lộ thông tin mới. Công nghệ blockchain giúp sản xuất, phân phối sản phẩm báo chí và đảm bảo quyền sở hữu trí tuệ (ví dụ: Publica, Po.et). Tiềm lực trong nước có thể tạo dựng các nền tảng, công nghệ tương tự phục vụ báo chí với cận cảnh Web3, nội dung phi tập trung và NFT.

Ngoài ra, lĩnh vực học thuộc cũng đang còn rất nhiều dư địa cho phát triển báo chí. Học thuật báo chí là nơi tạo ra các tri thức mới và khẳng định giá trị của báo chí qua thời gian. Xuất phát từ các trường, viện và giao thoa với các tòa soạn để tạo ra các hướng phát triển mới của nội dung và hình thức báo chí. Trước đây báo chí ít được quan tâm từ khía cạnh khoa học công nghệ, nay Nghị quyết 57 có thể là điểm tựa, khuyến khích sự tham gia của doanh nghiệp, nhà trường vào mô hình, tổ chức, kinh tế báo chí.

Để báo chí có cơ hội bắt kịp với kỷ nguyên mới, ông Nguyễn Thanh Hòa cho rằng có vai trò rất quan trọng của chính sách. Có thể kể đến như dự thảo Luật báo chí sửa đổi cần quan tâm hỗ trợ cơ quan báo chí trong quá trình chuyển đổi số, bao gồm: đầu tư công nghệ, đào tạo nhân lực, hỗ trợ tài chính, và tạo điều kiện hợp tác với doanh nghiệp công nghệ. Hiện thực hóa những nội hàm này chính là hướng tới xây dựng một nền báo chí nhân văn và hiện đại, hội nhập và phát triển. Cần một làn gió mới đến từ cách tư duy, xuất phát từ mong mỏi tự làm mới tổ chức báo chí tương ứng với không gian mới đang bao trùm tâm thế xã hội.

Nói về vấn đề này, Thứ trưởng Lê Hải Bình cho biết, Nghị quyết 57 về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia là một định hướng quan trọng, tạo đà và lực cho công cuộc chuyển đổi số của báo chí cách mạng Việt Nam. Theo đó, cơ quan quản lý sẽ tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý rõ ràng và khoa học nhằm khuyến khích sự đổi mới sáng tạo trong ngành báo chí; đồng thời tập trung rà soát, bổ sung các quy định phù hợp với báo chí đa nền tảng và đảm bảo quyền tác giả, quyền dữ liệu số trong môi trường số hóa ngày nay.

Cũng tại Nghị quyết 57 đã nhấn mạnh việc xây dựng các cơ chế, chính sách hỗ trợ thiết thực cho các tòa soạn, nhất là trong đầu tư công nghệ mới, đào tạo nhân lực chất lượng cao và cải tiến quy trình làm việc, nhằm từng bước xây dựng nền báo chí chuyên nghiệp, hiện đại, đáp ứng nhu cầu phát triển của đất nước.

Trong thời gian tới, về phía cơ quan quản lý nhà nước sẽ tiếp tục triển khai các giải pháp hỗ trợ cho các cơ quan báo chí theo đúng tinh thần của Nghị quyết 57 như: Đầu tư cho hạ tầng công nghệ số và nền tảng dữ liệu dùng chung cho các cơ quan báo chí; Xây dựng Quỹ hỗ trợ chuyển đổi số báo chí từ ngân sách nhà nước và xã hội hóa kết hợp nguồn xã hội hóa, khuyến khích mô hình tự chủ và sáng tạo; Hoàn thiện hệ thống pháp lý cho báo chí đa nền tảng, bảo vệ quyền tác giả, quyền dữ liệu số và chống lại các hành vi vi phạm bản quyền trực tuyến.

Bên cạnh đó là đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ nhà báo vừa vững về bản lĩnh chính trị, vừa thạo công nghệ hiện đại, ngoại ngữ và có tư duy toàn cầu hóa. Khuyến khích mô hình liên kết giữa cơ quan báo chí - doanh nghiệp - cơ sở đào tạo - startup công nghệ để mở rộng hệ sinh thái đổi mới sáng tạo. Tích cực tăng cường giao lưu, học hỏi quốc tế và xây dựng thương hiệu báo chí quốc gia, góp phần nâng cao vị thế của báo chí Việt Nam trên bản đồ truyền thông toàn cầu, ông Lê Hải Bình nói.