Canh tác cà phê thông minh ứng phó với biến đổi khí hậu

Ngày 9/5, tại Hội trường Công an huyện Ea H’leo (651B, đường Giải Phóng, thị trấn Ea Drăng, huyện Ea H’leo, tỉnh Đắk Lắk), UBND huyện Ea H’leo chủ trì, phối hợp với Báo Kinh tế & Đô thị tổ chức Hội thảo “Phát triển cà phê bền vững trên địa bàn huyện Ea H’leo”.

Thách thức trong sản xuất cà phê Tây nguyên

Trình bày tham luận tại hội thảo, TS.Trương Hồng - Nguyên Viện trưởng Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên, thành viên Hội đồng khoa học Công ty Cổ phần phân bón Bình Điền cho biết, tính đến năm 2024, diện tích trồng cà phê ở khu vực Tây Nguyên đạt khoảng 640.000 ha, chiếm 92% tổng diện tích và đóng góp hơn 90 % sản lượng cà phê của cả nước.​ Trong đó, tỉnh Đắk Lắk dẫn đầu với diện tích khoảng 212.000 ha. Năm 2024, xuất khẩu cà phê của Việt Nam ước đạt 1,32 triệu tấn, với kim ngạch 5,48 tỷ USD, giảm 18,8% về khối lượng nhưng tăng 29,11% về giá trị so với cùng kỳ năm 2023.

Tuy nhiên, Tây Nguyên – vùng sản xuất cà phê chủ lực của Việt Nam mặc dù đạt được nhiều thành tựu đáng tự hào trong canh tác đạt năng suất cao và xuất khẩu với kim ngạch lớn, song hiện nay đang gặp phải một số thách thức trong quá trình phát triển bền vững, đó là biến đổi khí hậu với nắng nóng kéo dài, thiếu mưa hoặc mưa thất thường đã làm ảnh hưởng đến ra hoa, đậu quả, năng suất và chất lượng cà phê. Bên cạnh đó, sự thay đổi khí hậu còn làm gia tăng nguy cơ dịch bệnh dẫn đến chi phí chăm sóc và phòng ngừa sâu bệnh hại tăng cao.

Ngoài ra, sự suy giảm độ màu mỡ của đất, đất đai ngày càng bị thoái hóa, khó khăn trong việc tiếp cận thông tin thị trường, trình độ canh tác còn hạn chế và không đồng đều giữa nông dân sản xuất cà phê. Đặc biệt trong sản xuất nông dân chưa chú trọng đến phương thức đa dạng hóa sản phẩm thu hoạch trên vườn cà phê một cách hợp lý và khoa học để từ đó giảm thiểu rủi ro trong sản xuất.

Trước những thách thức này, việc áp dụng canh tác cà phê thông minh không chỉ giúp giải quyết các vấn đề hiện tại mà còn hướng đến phát triển bền vững, giúp nâng cao hiệu quả kinh tế, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, mang lại lợi ích lâu dài về mặt xã hội cho nông dân và cộng đồng” -TS. Trương Hồng nhấn mạnh.

Canh tác cà phê thông minh

TS.Trương Hồng cho biết, nếu canh tác truyền thống chỉ cần tuân thủ quy trình và kinh nghiệm để sản xuất ra sản phẩm thì canh tác cà phê thông minh cần linh hoạt trong việc lựa chọn/cải tiến các giải pháp kỹ thuật, áp dụng các công nghệ hiện đại như IoT, Big data, Blockchain, AI…, chủ động tìm phương thức canh tác để thích ứng với những thay đổi về các chính sách thị trường, về yêu cầu sản phẩm, về điều kiện khí hậu thời tiết…

Canh tác cà phê là một khâu trong chuỗi giá trị sản xuất cà phê. Canh tác cà phê thông minh (SCF - Smart Coffee Farming) là quá trình cải tiến/ ứng dụng các tiến bộ kỹ thuật như sử dụng giống mới cho năng suất cao, chất lượng tốt và thích ứng với biến đổi khí hậu.

Mục tiêu của SCF là tối ưu hóa năng suất, giảm thiểu chi phí, và đảm bảo chất lượng cà phê, đồng thời bảo vệ môi trường (giảm thiểu phát thải, bảo vệ đất và nước) và nâng cao hiệu quả kinh tế cho người nông dân.

Một trong những bước đầu tiên trong SCF là chọn giống cà phê phù hợp. Các giống như TRS1, TR4, TR9, TR14, TR15 đã được kiểm nghiệm cho năng suất cao, chất lượng tốt và khả năng chống chịu sâu bệnh cũng như thích nghi với biến đổi khí hậu. Ngoài ra, mô hình còn khuyến khích đa dạng hóa sản phẩm trên vườn cà phê, như trồng xen cây che bóng, cây dược liệu, kết hợp đai rừng chắn gió, vừa giúp tăng thu nhập, vừa bảo vệ hệ sinh thái.

Thay vì bón phân theo thói quen, SCF dựa vào phân tích độ phì nhiêu của đất định kỳ (khoảng 4–5 năm/lần) để xác định chính xác nhu cầu dinh dưỡng. Việc kết hợp phân bón hóa học với phân hữu cơ giúp cải thiện lý hóa tính đất, nâng cao hiệu quả sử dụng phân từ 5–20% và giảm chi phí 5–15%. Ngoài ra, SCF còn áp dụng bản đồ dinh dưỡng và phân bón thông minh, từ đó tăng cường sức đề kháng của cây và giảm phát thải môi trường.

Tưới nước đúng thời điểm quyết định đến tỷ lệ hoa nở và năng suất sau này. SCF khuyến nghị sử dụng thiết bị đo độ ẩm đất để xác định chính xác thời điểm tưới, áp dụng hệ thống tưới tiết kiệm, và nếu có điều kiện, nên triển khai hệ thống tưới IoT tự động. Giải pháp này không chỉ tiết kiệm nước, mà còn giúp cây được chăm sóc đúng lúc, đúng nhu cầu.

SCF ứng dụng IPHM – tức quản lý tổng hợp các yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe cây cà phê, như đất, nước, sinh vật có ích, sinh vật gây hại, thời tiết. Hạn chế tối đa thuốc hóa học, ưu tiên sử dụng chế phẩm sinh học, nhằm đảm bảo an toàn thực phẩm và sức khỏe cộng đồng. Biện pháp này không chỉ nâng cao sức đề kháng cây trồng, mà còn giúp duy trì sự đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường.

Hệ thống cảm biến thông minh có thể giám sát nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng, độ dinh dưỡng đất theo thời gian thực. Những dữ liệu này được truyền đến điện thoại thông minh của nông dân, giúp họ ra quyết định kịp thời và chính xác trong chăm sóc cây trồng. Đây là bước chuyển đổi từ nông nghiệp dựa vào cảm tính sang nông nghiệp số.

AI và Big Data giúp phân tích hàng triệu dữ liệu từ quá khứ đến hiện tại để dự báo sâu bệnh, khí hậu, năng suất, thời điểm thu hoạch, từ đó đưa ra các khuyến nghị cụ thể về lịch tưới, lịch bón phân, cải tạo đất… Điều này giúp nông dân tối ưu hóa quy trình và giảm thiểu rủi ro sản xuất.

Máy bay không người lái (drone) và robot có thể hỗ trợ trong giám sát, phun chế phẩm sinh học, và thậm chí là thu hoạch cà phê tự động. Công nghệ này đặc biệt hữu ích với những vùng canh tác quy mô lớn hoặc thiếu lao động.

Mục tiêu sau cùng của SCF là hướng đến một nền sản xuất cà phê hiệu quả – bền vững – thân thiện với môi trường. Cụ thể, tăng năng suất và chất lượng hạt cà phê; tiết kiệm tài nguyên đất, nước và vật tư nông nghiệp. Đảm bảo sức khỏe cho cây trồng, con người và hệ sinh thái và tăng thu nhập bền vững và cải thiện đời sống cho người nông dân.

Canh tác cà phê thông minh không còn là lựa chọn, mà là điều tất yếu nếu Việt Nam muốn giữ vững vị trí là một trong những quốc gia xuất khẩu cà phê hàng đầu thế giới. Đây là mô hình không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn đóng vai trò quan trọng trong hành trình chuyển đổi nông nghiệp xanh - sạch - bền vững. Việc đầu tư cho SCF hôm nay chính là đặt nền móng vững chắc cho ngành cà phê Việt Nam trong tương lai.