Chấn chỉnh tình trạng "ăn bớt" không gian xanh

Tuy nhiên, trước thực trạng "ăn bớt" không gian xanh và tình trạng công viên bị "bỏ mặc" tại nhiều đô thị, câu hỏi đặt ra là liệu Nghị định này có đủ sức ngăn chặn và chấn chỉnh những bất cập đang diễn ra?

Nhu cầu bức thiết của đô thị hiện đại

Thủ đô Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cùng nhiều đô thị lớn khác trên cả nước đang đối diện với tình trạng thiếu không gian xanh trầm trọng. Theo Nghị quyết số 06-NQ/TW mà Bộ Chính trị đã ban hành, Hà Nội đặt mục tiêu đến năm 2025, diện tích cây xanh bình quân trên mỗi người dân đô thị đạt khoảng 6 - 8m2/người; đến năm 2030 đạt khoảng 8 - 10m2/người. Tuy nhiên, đến cuối năm 2023, theo thống kê về diện tích xanh đô thị, bình quân người dân đô thị mới đạt 7,78m2/người. Sau cơn bão số 3, chắc chắn Hà Nội sẽ không giữ được tỷ lệ này do hàng chục nghìn cây xanh đô thị bị gãy, đổ, việc trồng lại và phục hồi số cây xanh này cũng cần một thời gian nhất định mới lấy lại được trạng thái ban đầu.

 Trong khi nhu cầu về công viên, cây xanh để cải thiện chất lượng không khí, giảm hiệu ứng đảo nhiệt và nâng cao sức khỏe cộng đồng ngày càng tăng, nhiều khu đô thị mới lại đang “co hẹp” diện tích mảng xanh so với thiết kế ban đầu. Tình trạng “ăn bớt” không gian xanh, “bỏ mặc” cây xanh công viên không mới. Tại nhiều khu đô thị ở

Hà Nội hiện nay, không gian xanh công cộng bị thu hẹp để nhường chỗ cho các tòa nhà cao tầng. Không ít dự án khi khởi công cam kết sẽ dành quỹ đất cho công viên, hồ điều hòa nhưng đến khi hoàn thiện, diện tích này lại bị thay thế bởi bãi đỗ xe, trung tâm thương mại hoặc khu nhà ở mở rộng. Nhiều chuyên gia quy hoạch đô thị ví von, không gian xanh đang bị đối xử như một yếu tố “có thì tốt, không có cũng không sao”. Nếu không có cơ chế giám sát chặt chẽ, tình trạng “ăn bớt” công viên, cây xanh sẽ còn tiếp diễn.

 Các chuyên gia đã đưa ra cảnh báo, hậu quả của việc thiếu không gian xanh và bỏ mặc cây xanh công viên là vô cùng lớn. Về mặt môi trường, nó làm gia tăng hiệu ứng đảo nhiệt đô thị, khiến nhiệt độ đô thị tăng cao, gây ô nhiễm không khí, tiếng ồn, giảm khả năng thoát nước, tăng nguy cơ ngập lụt. Về mặt xã hội, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe thể chất và tinh thần của người dân đô thị. Thiếu không gian xanh khiến người dân dễ mắc các bệnh về hô hấp, tim mạch, căng thẳng, stress, giảm khả năng sáng tạo và gắn kết cộng đồng.

Dự thảo “Nghị định về quản lý cây xanh, công viên đô thị” do Bộ Xây dựng soạn thảo đặt ra yêu cầu rõ ràng hơn trong việc bảo đảm quỹ đất cây xanh tại các khu đô thị mới, cũng như trong quá trình cải tạo, tái thiết đô thị hiện hữu. Theo đó, chủ đầu tư phải dành đủ diện tích công viên theo quy định và có trách nhiệm bảo trì, duy tu hệ thống cây xanh. Những điểm mới này được đánh giá là bước tiến quan trọng trong quản lý đô thị, nhưng điều quan trọng hơn là cơ chế thực thi. Trước đây, nhiều quy định về bảo vệ không gian xanh cũng đã được ban hành, nhưng khi vào thực tế, rất ít địa phương giám sát chặt chẽ việc thực hiện. Một vấn đề khác cũng được đặt ra là việc duy trì và chăm sóc công viên, cây xanh. Không ít khu đô thị có công viên nhưng bị bỏ hoang, thiếu chăm sóc, trở thành bãi rác hoặc nơi tụ tập thiếu an toàn. Nếu không có quy định ràng buộc trách nhiệm bảo trì, việc phát triển không gian xanh cũng khó mang lại giá trị bền vững.

Cần quyết tâm lớn, giải pháp đồng bộ

Mặc dù dự thảo Nghị định có nhiều điểm tiến bộ, nhưng nhiều chuyên gia vẫn lo ngại về tính khả thi trong quá trình thực thi. Hầu hết các chuyên gia đều đồng tình với quan điểm: vấn đề không nằm ở việc ban hành văn bản pháp luật, mà là ở khâu thực thi. Nhiều quy định tốt đã được ban hành trước đây, nhưng vẫn không ngăn chặn được tình trạng "ăn bớt" không gian xanh vì thiếu cơ chế giám sát hiệu quả và chế tài đủ mạnh.

Các chuyên gia đô thị cho rằng, để dự thảo Nghị định phát huy hiệu quả trong thực tiễn, cần có giải pháp tổng thể và đồng bộ. Thứ nhất, cần hoàn thiện khung pháp lý với cơ chế giám sát chặt chẽ và chế tài đủ mạnh. Việc quy định rõ trách nhiệm của các bên liên quan và xử phạt nghiêm minh các vi phạm là điều kiện tiên quyết. Thứ hai, cần đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển không gian xanh. Bên cạnh ngân sách Nhà nước, cần khuyến khích sự tham gia của khu vực tư nhân và cộng đồng thông qua các mô hình đối tác công - tư (PPP), trách nhiệm xã hội DN (CSR) và các quỹ phát triển xanh. Thứ ba, cần tăng cường sự tham gia của cộng đồng trong quá trình quy hoạch, phát triển và bảo vệ không gian xanh.

  Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy, khi người dân được tham gia và có quyền sở hữu, họ sẽ chủ động bảo vệ và phát triển không gian xanh. PGS.TS Phạm Thúy Loan - Phó Viện trưởng Viện Kiến trúc quốc gia cho hay, đối với công viên, mặt nước, cây xanh sẵn có, cần phát huy tối đa, nâng cao khả năng phục vụ, lồng ghép các mục tiêu. Bên cạnh đó, sử dụng quỹ đất chuyển đổi từ những khu đất không còn sử dụng, đặc biệt là nhà máy đã được di dời. “Chúng ta cần ưu tiên cho cây xanh, mặt nước và không gian công cộng để nâng cao chất lượng cuộc sống người dân về mặt thể chất cũng như tinh thần” - PGS.TS Phạm Thúy Loan nhận định.

Trong khi đó, PGS.TS Đặng Văn Hà - Viện trưởng Viện Kiến trúc cảnh quan và Cây xanh đô thị (Trường Đại học Lâm nghiệp) cho rằng, hệ thống cây xanh ở Hà Nội hiện phải chịu nhiều áp lực do phát triển đô thị, hạ ngầm các công trình, nên diện tích đất dành cho trồng cây bị thu hẹp. Bên cạnh đó, việc quy hoạch, lựa chọn các loại cây trồng cũng chưa được chú ý nhiều. Để cải thiện tình hình trên, theo PGS.TS Đặng Văn Hà,

Hà Nội cần có chiến lược phát triển cây xanh phù hợp với thực tế trên từng tuyến phố, cũng như có biện pháp quản lý tốt từ khâu chọn giống cho đến thiết kế trồng cây, chăm sóc cây. Có như thế mới nâng cao hiệu quả công tác quản lý, chăm sóc cây xanh cũng như phát hiện và xử phạt những trường hợp vi phạm trong công tác trồng cây xanh đô thị.

Thực tế cũng cho thấy, nhiều TP trên thế giới đã thành công trong việc kết hợp giữa phát triển đô thị và mở rộng không gian xanh. Như Singapore với chính sách “TP trong vườn” đã duy trì tỷ lệ cây xanh/đầu người thuộc hàng cao nhất thế giới, nhờ vào việc bắt buộc chủ đầu tư tích hợp không gian xanh vào công trình. Tại Seoul (Hàn Quốc), chính quyền TP đã cải tạo dòng suối Cheonggyecheon thành một công viên xanh giữa lòng đô thị, mang lại giá trị cảnh quan và môi trường đáng kể. Việt Nam có thể học hỏi những mô hình này để áp dụng linh hoạt vào điều kiện thực tế.

Nếu có sự quyết tâm từ cơ quan quản lý, sự giám sát từ cộng đồng và chế tài đủ mạnh, không gian xanh đô thị có thể được bảo vệ và mở rộng, thay vì chỉ tồn tại trên giấy.