Chấn hưng, xây dựng nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc

Năm 2024, cả nước đang trong một thời điểm hết sức quan trọng trong phát triển văn hóa khi Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025 – 2035 được trình tại Kỳ họp thứ 7, Quốc hội khóa XV vào tháng 6 vừa qua. Chưa bao giờ, văn hóa nhận được nhiều sự quan tâm như hiện nay, với sự vào cuộc quyết liệt của các cơ quan Đảng, Nhà nước, ở cả T.Ư và địa phương, với những đề án, kế hoạch, nguồn lực ưu tiên là những tín hiệu tích cực cho phát triển văn hóa. Giờ đây, một công cuộc chấn hưng, đổi mới nền văn hóa đang được nói đến trên nhiều diễn đàn.

Bài 1: Văn hóa soi đường cho quốc dân đi

Ðại hội XIII của Ðảng là sự hội tụ sức mạnh dân tộc để khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, phấn đấu đến giữa thế kỷ XXI, nước ta trở thành nước phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Từ đây, văn hóa Việt Nam được đặt trong tâm thế và yêu cầu mới. Chính từ mục tiêu đó mà Ðại hội đã xác định những tư tưởng chỉ đạo và định hướng phát triển văn hóa ở tầm cao mới.

Phát triển văn hóa lên tầm cao mới

Nhìn từ góc độ lịch sử, việc xác định tính chất và đặc trưng của nền văn hóa Việt Nam được Đảng quan tâm và đặt ra từ rất sớm. Ngay từ khi chưa giành được chính quyền, trong Đề cương văn hóa Việt Nam năm 1943, Đảng ta đã xác định nền văn hóa mới Việt Nam có ba tính chất là: dân tộc, khoa học, đại chúng; đồng thời chỉ rõ đó “là một thứ văn hóa có tính chất dân tộc về hình thức và tân dân chủ về nội dung”.

Đến Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ III (năm 1960), Đảng ta phát triển thành luận điểm, xây dựng nền văn hóa với “nội dung xã hội chủ nghĩa và hình thức dân tộc". Sau 16 năm, đến Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IV (1976), Đảng ta xác định và bổ sung luận điểm trên bằng việc thay thế cụm từ hình thức dân tộc bằng cụm từ tính chất dân tộc, tạo nên sự hiểu biết sâu hơn, hoàn chỉnh hơn một đặc trưng của nền văn hóa mới.

Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ V của Đảng vẫn tiếp tục trên tinh thần đó và xác định nội hàm đặc trưng văn hóa Việt Nam là: “nền văn hóa mới là nền văn hoá có nội dung xã hội chủ nghĩa và tính chất dân tộc, có tính Đảng và tính Nhân dân sâu sắc, thấm nhuần chủ nghĩa yêu nước và quốc tế vô sản. Nền văn hóa mới vừa kết tinh và nâng lên một tầm cao mới với những gì đẹp nhất trong truyền thống 4.000 năm của tâm hồn Việt Nam, của văn hóa Việt Nam”.

Từ năm 1986 đến nay, lý luận về văn hóa của Đảng nói chung, về tính chất và đặc trưng của nền văn hóa nói riêng có bước phát triển, thể hiện tầm tư duy và nhận thức mới của Đảng về văn hóa. Đảng ta đã xác định tính chất của nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thống nhất trong đa dạng của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

Tiếp theo, đến Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (năm 1991), trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội đã chỉ rõ: “Xã hội chủ nghĩa mà Nhân ta xây dựng là một xã hội có nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”. Dấu hiệu “có nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” được Cương lĩnh xem là đặc trưng thứ 3 trong số 6 đặc trưng của xã hội chủ nghĩa mà Nhân dân ta xây dựng.

Có thể khẳng định, luận điểm “nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” là một thành tựu lý luận của Đảng trên lĩnh vực đặc biệt quan trọng này. So với những nhận thức, quan điểm trước đây, luận điểm này là một bước phát triển về chất, cả tư duy lý luận và cả tổng kết thực tiễn. Nền văn hóa tiên tiến là nền văn hóa thấm sâu phẩm chất dân chủ, khoa học, nhân văn.

Kế thừa luận điểm đó, Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII, Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5, Ban Chấp hành T.Ư khóa VIII, Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX và Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng đều khẳng định đặc trưng của nền văn hóa Việt Nam là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Đến Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI, quan điểm của Đảng về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc tiếp tục được nhấn mạnh, nhưng có sự bổ sung, phát triển đặc trưng và tính chất. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) khẳng định: “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ…”.

Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng Cộng sản Việt Nam tiếp tục khẳng định đường lối nhất quán xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, con người Việt Nam phát triển toàn diện đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Trong đó xác định “văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc”.

Tuy nhiên, văn kiện Đại hội XI và Đại hội XII của Đảng đều đánh giá, văn hóa phát triển chưa tương xứng với các lĩnh vực khác. Một trong những nguyên nhân quan trọng đó là quan điểm tiếp cận trong xây dựng chính sách và triển khai hành động còn nhiều bất cập, cứng nhắc, chưa phù hợp. Việc xây dựng một nền văn hóa theo mô hình chung, không căn cứ vào tính đa dạng và tính thường biến của đối tượng sẽ dẫn đến sự nhất thể hóa, bất biến hóa văn hóa một cách khiên cưỡng.

Do đó, các chính sách đưa ra cần phù hợp với nguyên tắc tôn trọng đặc trưng văn hóa của từng vùng, miền cụ thể và tôn trọng quyền tự chủ của người dân. Nói cách khác, các chính sách này nên được xây dựng trên tinh thần “tạo điều kiện”, chứ không phải “làm thay” như trước. Cần tạo điều kiện để người dân tham gia một cách chủ động, tích cực vào việc xây dựng, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa. Nhà nước chỉ đóng vai trò hỗ trợ, bởi xét đến cùng, văn hóa là của Nhân dân, do Nhân dân sáng tạo nên.

Từ đây, văn hóa Việt Nam được đặt trong tâm thế và yêu cầu mới. Từ Đại hội XIII của Đảng, lần đầu tiên văn hóa trở thành một nội dung quan trọng, một nhiệm vụ trọng tâm, trong ba đột phá chiến lược: “khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc, phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam, tinh thần đoàn kết, tự hào dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.

Đây cũng là lần đầu tiên, yêu cầu xây dựng các hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam, hệ giá trị gia đình Việt Nam trở nên cấp thiết, có ý nghĩa chiến lược, đồng bộ cả ba khâu: "nghiên cứu, xác định, triển khai" trong thực tiễn đời sống.

Theo PGS.TS Phan Trọng Hào – Thư ký khoa học, chuyên trách, Hội đồng Lý luận T.Ư: “Sự phát triển lý luận của Đảng về văn hóa Việt Nam nói chung, tính chất, đặc trưng, nhiệm vụ và giải pháp cụ thể xây dựng phát triển văn hóa Việt Nam nói riêng đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước; không chỉ đáp ứng với sự đòi hỏi thực tiễn đời sống xã hội nước ta hiện nay, mà còn là những định hướng lớn, mang tính chiến lược lâu dài về phương diện văn hóa xuyên suốt thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta”.

Kiến tạo chính sách, khơi dậy khát vọng

Tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng về lĩnh vực văn hóa tổ chức ngày 24/11/2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng có bài phát biểu chỉ đạo quan trọng, sâu sắc, định hướng, gợi mở nhiều vấn đề cho xây dựng, phát triển của nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Tổng Bí thư chỉ rõ, để chấn hưng và phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam theo phương hướng nói trên, trong thời gian tới, cần tiếp tục nâng cao nhận thức và năng lực lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước trên lĩnh vực văn hoá để đáp ứng yêu cầu phát triển văn hoá, xây dựng con người Việt Nam trong thời kỳ phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng. Khắc phục tư tưởng "duy kinh tế", chỉ tập trung cho kinh tế mà ít quan tâm đến văn hóa. Phải quán triệt nghiêm túc quan điểm "văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội".

Từ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII, phát biểu chỉ đạo của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc 2021 cho đến Hội thảo Văn hóa 2022, Hội thảo văn hóa năm 2024… có thể thấy, quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước, Quốc hội về tháo gỡ điểm nghẽn đã thúc đẩy sự quan tâm, đầu tư xứng tầm cho văn hóa.

Theo đó, triển khai Kết luận chỉ đạo của Tổng Bí thư, Hội thảo Văn hóa với chủ đề “Thể chế, chính sách và nguồn lực cho phát triển văn hóa” lần đầu tiên được tổ chức tại tỉnh Bắc Ninh trong năm 2024. Hội thảo đã đề xuất 9 chính sách lớn, 7 nhiệm vụ cần làm ngay để từng bước tháo gỡ những vướng mắc, nút thắt trong hoàn thiện thể chế theo hướng kiến tạo, khơi thông nguồn lực cho phát triển văn hóa.

Cùng với đó là các hội thảo, hội nghị toàn quốc như: Hội thảo cấp quốc gia 80 năm đề cương văn hóa Việt Nam - “Khởi nguồn và động lực phát triển” (năm 2023), 2 hội nghị toàn quốc về du lịch và 1 hội nghị toàn quốc về phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam (năm 2023) do Thủ tướng Chính phủ chủ trì đã, đang trở thành chuỗi hệ thống các nghiên cứu, đề xuất, hoạch định chính sách, giải pháp nhằm cụ thể hóa các đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về văn hóa.

Về phía Bộ VHTT&DL, trong nhiều cuộc họp, Bộ trưởng Bộ VHTT&DL Nguyễn Văn Hùng khẳng định, chuyển đổi mạnh mẽ tư duy từ “làm văn hóa sang quản lý Nhà nước về văn hóa”, kiến tạo chính sách, khơi thông nguồn lực để chấn hưng, phát triển văn hóa.

Từ đầu nhiệm kỳ đến nay, công tác xây dựng pháp luật của ngành văn hoá đã có nhiều chuyển biến, cụ thể đã trình Quốc hội thông qua Luật Điện ảnh; Luật Phòng, chống bạo lực gia đình (sửa đổi); phối hợp tham mưu, trình Quốc hội thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ. Đặc biệt, từ sau Hội thảo Văn hóa năm 2022, thực hiện nhiệm vụ được Đảng, Quốc hội, Chính phủ giao, Bộ VHTT&DL đã phối hợp với các ban, bộ, ngành, địa phương hoàn thiện Báo cáo đề xuất chủ trương đầu tư Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa; hoàn thiện hồ sơ Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) báo cáo Kỳ họp thứ 7, Quốc hội khóa XV cho ý kiến; hoàn thiện hồ sơ đề xuất dự án Luật Quảng cáo (sửa đổi)…

Liên quan đến thiết chế văn hóa, thể thao, ngày 18/1/2024, Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội đã tổ chức phiên giải trình về “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về xây dựng, quản lý và sử dụng thiết chế văn hóa, thể thao giai đoạn 2013 - 2023”. Bộ VHTT&DL đã báo cáo, lắng nghe các ý kiến chất vấn và trực tiếp giải trình tại phiên họp. Trên cơ sở đó, ngày 12/5/2024, Hội thảo Văn hóa năm 2024 với chủ đề “Chính sách và nguồn lực cho phát triển thiết chế văn hoá, thể thao” vừa là sự tiếp nối, vừa là “lát cắt” chuyên sâu, luận giải những vấn đề từ lý luận đến thực tiễn về chính sách và nguồn lực cho phát triển thiết chế văn hóa, thể thao.

Tại Hội nghị giữa nhiệm kỳ Ban Chấp hành T.Ư Đảng khóa XIII, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nêu rõ, trong khó khăn, các lĩnh vực văn hóa, xã hội vẫn tiếp tục được quan tâm chăm lo, đầu tư phát triển, đạt được nhiều kết quả quan trọng, rõ rệt. Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần đầu tiên được tổ chức rất thành công, đã tạo ra một nguồn sinh lực mới, khí thế mới cho sự nghiệp xây dựng, chấn hưng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, được dư luận rộng rãi trong cả nước hoan nghênh và đồng tình, ủng hộ cao.

Qua đó, các cấp, ngành và toàn hệ thống chính trị ngày càng nhận thức đúng đắn hơn và hành động tích cực, có hiệu quả hơn đối với vấn đề phát triển văn hóa, xã hội theo đúng tinh thần Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng: phát triển toàn diện, đồng bộ kinh tế và xã hội; kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội; thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng chính sách, từng bước đi.

Có thể thấy rằng, những định hướng của Đại hội XIII là điểm tựa để văn hóa được đầu tư đúng mức, được phát triển có trọng tâm, có những đột phá mạnh mẽ trong việc thúc đẩy năng lực sáng tạo, giải phóng sức sản xuất, hình thành những giá trị tốt đẹp, có khả năng kết nối mạnh mẽ với các trụ cột kinh tế, chính trị, xã hội và khoa học công nghệ để trở thành động lực, mục tiêu của sự phát triển bền vững.

Nói sâu sắc, ngắn gọn như Bác Hồ là: “Văn hóa phải soi đường cho quốc dân đi”. Nền văn hóa mà chúng ta xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc với nội dung cốt lõi là độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội; chủ nghĩa Mác – Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh giữ vai trò chủ đạo trong đời sống tinh thần của xã hội; kế thừa những truyền thống văn hoá tốt đẹp của dân tộc, đồng thời tiếp thu có chọn lọc những thành tự, tinh hoa văn hóa thế giới, phấn đấu xây dựng một xã hội văn minh, lành mạnh vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người, với trình độ tri thức, đạo đức, thể lực, lối sống và thẩm mỹ ngày càng cao.

(Còn nữa)