Chống rác thải nhựa cần bắt đầu từ chuỗi cung ứng

Khi nhựa nguyên sinh vẫn rẻ, hạ tầng tái chế chưa đủ, và hành vi tiêu dùng chưa thay đổi mạnh mẽ, thì “chiến dịch” chống rác thải nhựa đòi hỏi không chỉ một chiến dịch – mà một nỗ lực bền bỉ từ gốc.

“Tam giác khó khăn”

Trong nhiều năm qua, vấn đề rác thải nhựa đã được nhắc đến rộng rãi, khối lượng nhựa sản xuất ngày càng tăng, rác nhựa tràn lan, ô nhiễm biển và sức khỏe con người bị ảnh hưởng. Tuy nhiên, những con số phía sau lại cho thấy một “tam giác khó khăn” khi nhân tố đầu là nhựa nguyên sinh – sản phẩm làm từ dầu mỏ – vẫn có giá thành thấp hơn nhiều so với nhựa tái chế hoặc vật liệu thay thế thân thiện môi trường. Việc này dẫn tới một lợi thế cạnh tranh bất công: các DN sản xuất nhựa nguyên sinh ít bị áp lực phải thay đổi, trong khi các ngành tái chế khó “cạnh tranh lại”.

Hạ tầng thu gom và tái chế nhựa ở nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, vẫn còn yếu kém. Một phân tích của World Bank cho thấy khoảng 75% giá trị vật liệu nhựa có thể tái chế ở Việt Nam bị mất đi vì việc phân loại, thu gom hoặc phục hồi không hiệu quả. Các số liệu khác ghi nhận rằng tại Việt Nam có khoảng 3,1 triệu tấn rác thải nhựa mỗi năm, nhưng tỉ lệ thực tái chế chỉ khoảng 20%. Vì vậy, ngay cả khi người tiêu dùng có ý thức hơn, “khâu cuối” của hệ thống vẫn chưa đủ mạnh để tiếp nhận và xử lý lượng rác phát sinh.

Thói quen tiêu dùng là nhân tố không thể bỏ qua. Tiện lợi, giá rẻ và sự phổ biến của nhựa dùng một lần khiến việc thay đổi hành vi trở thành một chặng đường dài. Nhiều chiến dịch vận động đã được thực hiện, nhưng vẫn gặp trở ngại lớn từ việc phân loại rác tại nguồn, từ việc người dân nhận thức chưa đều và từ việc nhựa dùng một lần vẫn quá dễ sử dụng. Hơn nữa, thiết kế của nhiều vật dụng nhựa – từ túi nilon, vỏ hộp, màng bao bì nhiều lớp… càng làm giảm khả năng tái chế về phía hạ tầng kỹ thuật và kinh tế. Ngoài ra vẫn còn một yếu tố không thể bỏ qua, đó chính là yếu tố môi trường và sức khỏe. Các nghiên cứu cho thấy, nhựa phân hủy cực chậm, có thể hàng trăm tới hàng nghìn năm, và ngày càng có bằng chứng về micro - nhựa, nano - nhựa trong môi trường và trong cơ thể con người, đặt ra câu hỏi về tác động lâu dài mà chúng ta chưa đánh giá hết. Những khó khăn này cộng lại tạo nên một thách thức hệ thống chứ không đơn thuần là “vứt đúng nơi” hay “không dùng ống hút”.

Cần thay đổi hệ thống từ gốc

Các chuyên gia môi trường khẳng định, muốn giải bài toán rác thải nhựa, chỉ kêu gọi người tiêu dùng thay đổi thôi là chưa đủ. Hướng đi bền bỉ cần nhắm vào nhà sản xuất, thiết kế sản phẩm, chuỗi cung ứng, và hệ thống thu gom - tái chế, điểm mấu chốt nằm ở chính sách và mô hình kinh tế. Một trong những công cụ được nhắc tới nhiều là cơ chế Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR) (Extended Producer Responsibility). Theo định nghĩa, EPR đặt trách nhiệm lên nhà sản xuất/nhập khẩu để chịu trách nhiệm về sản phẩm của họ từ khi sản xuất tới khi thải bỏ và xử lý. Khi nhà sản xuất hiểu rằng nếu họ sử dụng vật liệu khó tái chế hoặc không chịu được vòng đời dài thì chi phí sẽ tăng, đó chính là tạo động lực thay đổi thiết kế, sử dụng nhựa đơn chất dễ tái chế, hoặc giảm nhựa dùng một lần. Tại Việt Nam, môi trường đang hình thành khung pháp lý EPR trong Luật Bảo vệ Môi trường sửa đổi năm 2020, và ngành tái chế đang dịch chuyển. Theo một báo cáo, thị trường nhựa tái chế ở Việt Nam năm 2024 đạt khoảng 257.754 tấn và dự báo sẽ tăng trưởng khoảng 9% mỗi năm từ 2025 - 2034. Tuy nhiên, bên cạnh con số tăng trưởng vẫn là thực trạng “khai thác rác nhập khẩu” và phân loại chưa tốt: “Một nghiên cứu cho thấy có tới 25% rác nhựa nhập khẩu tại Việt Nam không thể tái chế và bị bỏ đi”.

Ngoài EPR, mô hình “kinh tế phục vụ” (service economy) đang được nhiều chuyên gia nhắc tới như một hướng đột phá. Cụ thể, thay vì bán sản phẩm nhựa dùng một lần, các DN cung cấp dịch vụ tái sử dụng, cho thuê đồ nhựa tái dùng nhiều lần hoặc mô hình refill (nạp lại). Mô hình này không chỉ giảm lượng nhựa nguyên sinh được sản xuất mới, mà còn đặt người tiêu dùng vào một vai trò khác, từ người “vứt đi” thành người “sử dụng – lặp lại – trả phí dịch vụ”. Thêm vào đó, nâng cấp hạ tầng thu gom – phân loại – tái chế là cực kỳ quan trọng. Trong đó, lực lượng người lao động tuyến cuối, như người thu gom phế liệu không chính thức, đóng vai trò không thể thay thế. Một bài viết ghi nhận tại Hà Nội, gần 10.000 phụ nữ thu gom nhựa phế liệu từ các con ngõ nhỏ, góp phần rất lớn trong chuỗi tái chế nhưng “thường thiếu trang bị và điều kiện làm việc an toàn”. Chính thức hóa, hỗ trợ và bảo vệ lực lượng này là một phần của chiến lược bền bỉ. Khi mô hình sản xuất - tiêu dùng - xử lý chuyển từ đường thẳng sang vòng tuần hoàn, nhựa không còn là “vật chất dùng một lần dễ vứt” mà trở thành nguồn tài nguyên cần được giữ trong hệ thống. “Thiết kế để tái sử dụng, tái chế, hoặc giảm lượng” là lời gọi được lặp lại trong các khuyến nghị quốc tế.

Một trong những tín hiệu đáng mừng trong thời gian gần đây chính là những động thái và hướng đi rất tích cực của các DN ngành nhựa. Khi phát triển bền vững trở thành chuẩn mực toàn cầu, ngành nhựa Việt Nam cũng đang cho thấy sự chủ động tái định hình mô hình tăng trưởng, lấy chuyển đổi xanh và kinh tế tuần hoàn làm trụ cột. Nhiều DN lớn như Stavian, Duy Tân, An Phát Holdings… đã đầu tư sản xuất nhựa tái chế, phát triển bao bì sinh học tự hủy, ứng dụng năng lượng sạch và xây dựng dây chuyền tái chế hiện đại (Erema, NGR, Polystar...) để tạo ra hạt nhựa tái sinh đạt chuẩn châu Âu, phục vụ cả thị trường nội địa lẫn xuất khẩu. Hiệp hội Nhựa Việt Nam cho biết đang xúc tiến xây dựng khu công nghiệp tái chế chuyên biệt, hỗ trợ DN vừa và nhỏ tiếp cận công nghệ sạch, nâng cao năng lực tái chế. Đây được xem là bước đi chiến lược góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát thải ròng bằng 0 (Net Zero), hướng tới xây dựng Việt Nam trở thành trung tâm sản xuất nhựa xanh của khu vực.

Cuộc chiến chống rác thải nhựa không thể là một chiến dịch ngắn hạn hay chỉ hướng đến người tiêu dùng. Vì vậy, thay vì chỉ nói “không dùng túi nilon”, hãy nói: “hãy yêu cầu sản phẩm được thiết kế để tái chế, hãy mua dịch vụ tái dùng, hãy xây dựng hệ thống thu gom tốt hơn” – đó là cuộc cách mạng nhỏ nhưng dài hơi. Chỉ khi cả chuỗi cung ứng tham gia, thay đổi thiết kế sản phẩm và tiêu dùng chuyển thành sử dụng dịch vụ, thì chiếc túi nilon hôm nay mới không trở thành núi rác ngày mai.