Dân ca ví, dặm xứ Nghệ: Khởi động con đường đến UNESCO
Đó chính là điều kiện thuận lợi để các nhà làm văn hóa xứ Nghệ tiến hành lập hồ sơ Dân ca ví, dặm trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Trở lại rộn ràng
Liên tục trong tháng 5 và 6 vừa rồi, tại các sân khấu trung tâm ở Nghệ An và Hà Tĩnh đã diễn ra nhiều cuộc liên hoan dân ca ví, dặm với các chủ đề "Ví, dặm - lung linh hồn quê xứ Nghệ"; "Dâng Người câu hát dân ca". Đặc biệt là Liên hoan Dân ca ví, dặm lần thứ nhất tại TP Vinh với sự tham gia của hơn 20 CLB và hơn 700 người diễn xướng, nhạc công, đủ thế hệ. Không khí từ các làng quê xứ Nghệ trở nên nhộn nhịp mỗi khi ở chỗ này, chỗ kia người dân bình luận tác phẩm của CLB ví, dặm xã này có chất giọng và cách thể hiện hay, tiết mục của CLB xã kia có lối đối đáp dí dỏm. Cụ bà Lê Thị Liên ở xã Nghi Phong (Nghi Lộc, Nghệ An) đã 84 tuổi, nhưng nghe tin có liên hoan dân ca ví, dặm, cũng nhất mực đi xem tất cả các buổi biểu diễn từ cấp xã cho đến tận cấp tỉnh. "Sau mỗi buổi đi xem biểu diễn dân ca ví, dặm thế này tôi thấy mình như được sống lại trong những đêm ví phường vải từ thuở tôi còn mười tám, đôi mươi. Tôi đi xem thấy vui quá, các o (cô), chú hát hay mà nhộn nhịp như thuở ngày xưa".
Nghệ sĩ Hồng Lựu, Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn và Phát huy di sản dân ca xứ Nghệ khẳng định, dân ca ví, dặm ẩn chứa sau những ca từ rất bình dị lại thể hiện được cái nồng nàn, sâu lắng, phản ánh sinh động đời sống lao động cực nhọc nhưng lạc quan của người dân. Vùng quê nào có nghề truyền thống lâu bền thường sản sinh ra ví, dặm: nghề làm nón ở Tiên Điền (Nghi Xuân) có ví phường nón; nghề xe tơ, dệt vải ở Kim Liên (Nam Đàn), Trường Lộc (Can Lộc) có ví phường vải… Hầu như vùng nào ở Nghệ - Tĩnh cũng có hát ví, làng nào cũng có người hát hay, ứng tác giỏi. Những năm qua, Trung tâm đã có nhiều hoạt động để khôi phục và phát huy các làn điệu dân ca như: các buổi hội thảo khoa học, đưa dân ca ví, dặm vào các trường học…
Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo chia sẻ, cái hay của dân ca ví, dặm là có diễn xướng cổ của các phường hát và có cả bài hát mới phát triển dân ca. Thật khó đếm xuể đã có bao nhiêu bài hát phát triển từ dân ca ví, dặm. Theo thống kê ban đầu của tỉnh Nghệ An, toàn tỉnh đã thành lập được 52 CLB đàn và hát dân ca với khoảng 2.000 thành viên, trong đó có 8 người đã được tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian.
Tổng kết liên hoan dân ca ví, dặm xứ Nghệ 2012. Ảnh: Hà Lê
Bắt đầu từ đâu?
Ông Cao Đăng Vĩnh, Giám đốc Sở VHTT&DL tỉnh Nghệ An cho biết, sẽ tiếp tục phối hợp lập hồ sơ khoa học trình Bộ VHTT&DL đưa Dân ca ví, dặm xứ Nghệ vào danh mục hồ sơ Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia trước 31/7/2012, hướng tới lập hồ sơ trình UNESCO công nhận Dân ca ví, dặm xứ Nghệ là Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Tuy nhiên, theo nhà nghiên cứu âm nhạc Đặng Hoành Loan, hồ sơ dân ca ví, dặm nên lập theo tiêu chí Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Bởi loại hình dân ca này đang có sức sống khá sôi động, đặc biệt sức lan tỏa của nó ảnh hưởng rất lớn đối với các sáng tác trong các thể loại âm nhạc.
Đúng như ông Loan phân tích, việc lập hồ sơ di sản, Việt Nam đã có nhiều kinh nghiệm. Tuy nhiên để "lọt" qua các vòng kiểm duyệt từ các cấp hội đồng trong nước cho tới UNESCO không đơn giản, phải cẩn trọng từng câu, chữ. Yêu cầu tiên quyết đặt ra cho việc lập hồ sơ di sản dân ca ví, dặm là phải có một cuộc tổng kiểm kê, sưu tầm… để biết còn bao nhiêu làn điệu, bao nhiêu nghệ nhân, sự truyền dạy… Từ đó mới có thể nêu bật được giá trị cần được vinh danh. "Việc tiến hành lập hồ sơ đã là một việc quan trọng, nhưng quan trọng hơn cả là việc cộng đồng phải có ứng xử thích đáng, đúng nghĩa khi di sản được vinh danh. Cộng đồng ở đây không chỉ là bản thân những người diễn xướng nghệ thuật, mà còn là người dân, các cấp quản lý" - ông Loan cho biết.
Với kinh nghiệm trong nghiên cứu, lập hồ sơ di sản, ông Loan cho rằng, quá trình lập hồ sơ cần khẳng định ví, dặm xứ Nghệ đại diện cho vùng không gian văn hóa ở cấp độ cao với các yếu tố, giá trị độc đáo: Giá trị văn học (có sự tham gia của nhiều nhà văn, nhà thơ, giới trí thức); Giá trị lịch sử (đánh dấu sự phát triển thịnh vượng của cư dân các phường vải, phường củi, phường cấy, vàng bạc… ); Giá trị nghệ thuật (kết hợp hai hình thức âm nhạc); và giá trị văn hóa nghệ thuật âm nhạc (tiền đề cho vùng âm nhạc "đàng trong", tạo nên vùng văn hóa Phú Xuân và cũng là căn nguyên cho những tác phẩm ca kịch Huế, bài Chòi...). Và để có tính bền chặt khi trình UNESCO, cũng cần chứng minh ví, dặm vẫn còn được trân trọng.
