Đến nay vấn đề này càng rõ ràng hơn khi TP Hà Nội xác định mục tiêu đến năm 2045 xây dựng TP phía Bắc sông Hồng với hạt nhân là các huyện Đông Anh, Mê Linh, Sóc Sơn.
Không gian ngủ yên suốt thế kỷ 20
Năm 1902, cầu Long Biên – cây cầu thép đầu tiên bắc qua sông Hồng được hoàn thành, đồng thời ra đời một thị trấn nhỏ bên kia sông kèm theo một nhà máy hỏa xa (tàu hỏa) và dân cư nội thành Hà Nội tăng đều gấp đôi sau mỗi năm.
Kinh tế cả xứ Bắc Kỳ thay đổi từ tự cung tự cấp sang sản xuất hàng hóa xuất khẩu: Phía Đông ra cảng Hải Phòng đi quốc tế; phía Bắc lên tới Côn Minh sang Nam Trung Hoa. Tuy vậy, vùng quê bờ Bắc sông Hồng vẫn êm đềm, mặc cho bên kia sông, Hà Nội đổi thay từng ngày. Trong các bản Quy hoạch Hà Nội được thực hiện các năm 1924, 1941, 1951 Hà Nội vẫn chỉ ở bờ Nam sông Hồng.
Bước vào cuối thập niên 1980, Hà Nội có thêm 2 cầu Thăng Long, Chương Dương, nhưng bờ Bắc sông Hồng vẫn mờ nhạt trong quy hoạch Hà Nội. Thập niên 90, Hà Nội mở cửa đầu tư nước ngoài, văn phòng khách sạn liên doanh mới vẫn chỉ quanh trung tâm TP và Hồ Tây. Duy nhất khu công nghiệp Bắc Thăng Long do Nhật Bản đầu tư, tận dụng lợi thế đường sắt, thủy, bộ dẫn đến sân bay và cảng Hải Phòng.
Năm 1997, Deawoo bỏ ra khoảng 3 triệu đô la Mỹ để lập dự án Thành phố Mới (Hanoi New Town) tại Bắc sông Hồng, họ thuê các công ty tư vấn hàng đầu thế giới như Bechtel, SOM, Rem Koolhaas (OMA) thực hiện. Quy mô 8.000 ha, tổng đầu tư 40 tỷ USD. Dự án vẽ mặt nước sông Hồng đi sâu vào các không gian thuộc huyện Đông Anh, mặt nước mở rộng nâng cao giá trị của không gian đô thị hiện đại.
Khủng hoảng tài chính châu Á năm 1998 làm các nhà đầu tư bất động sản nước ngoài suy sụp, dự án Hanoi New Town phá sản, nhưng nhiều nội dung dự án được đưa vào Quy hoạch chung Thủ đô Hà Nội đến năm 2020 (được phê duyệt năm 1998 gọi tắt là QHC 108). Trong bản quy hoạch này, lần đầu tiên xác định Hà Nội mở rộng sang hai bờ sông Hồng, kết nối đôi bờ ngoài 3 cầu cũ Thăng Long, Long Biên, Chương Dương, có thêm 5 cầu mới. Sơ đồ mô tả diện tích mặt nước cây xanh lớn bao quanh các làng xóm cũ.
Năm 2003, Sở Quy hoạch - Kiến trúc Hà Nội được thành lập. Căn cứ vào QHC 108, Sở lập bản đồ sử dụng đất 12 quận huyện, phần lớn nội dung dự án Hanoi New Town được biên chỉnh cập nhật vào Quy hoạch sử dụng đất (phía Nam) huyện Đông Anh. Trong giai đoạn 2003 - 2008, Sở Quy hoạch - Kiến trúc giao các dự án khu đô thị mới tại Bắc sông Hồng cho các chủ đầu tư nhỏ lẻ. Đáng chú ý là các dự án đô thị – bất động sản đã lan ra bãi ngoài đê Tằm Xá, Xuân Canh.
Cần lựa chọn mô hình phù hợp
Giai đoạn 2007 - 2009, nhà đầu tư Hàn Quốc đề xuất dự án Thành phố sông Hồng, quy hoạch đô thị đoạn qua Hà Nội 40km, hàng nghìn héc ta đất bờ bãi ven sông, nằm trong 2 con đê sông Hồng được đề xuất để phát triển đô thị, làm công viên, dự kiến di dời 42 nghìn hộ dân (170 nghìn người) để xây TP bên sông trị giá hơn 7 tỷ USD. Dự án được đưa vào quy hoạch chung TP trong bối cảnh Hà Nội mở rộng địa giới hành chính vào tháng 8/2008 và bắt tay lập quy hoạch mới.
Sau một thời gian mở rộng, hàng trăm nghìn héc ta đất ruộng trũng, bán ngập được san lấp để làm đô thị: nhiều đô thị mới ra đời, không ít dự án chiếm đất bỏ hoang và hàng chục triệu mét vuông nhà ở xây lên không có người ở – chỉ để đầu cơ mua đi bán lại… các nhà đầu tư bất động sản quay lại vùng đất Bắc sông Hồng, các bản vẽ quy hoạch thay màu xanh vùng đất cấm xây dựng ngoài đê thành màu vàng cam dân cư, đô thị, bất động sản.
Năm 2019, Viện Quy hoạch xây dựng Hà Nội (HUPI) lập quy hoạch dự án bất động sản “Smart City” rộng 272ha, nằm một phần trong khu vực dự án “Hanoi New Town” tại Bắc sông Hồng đã công bố 1998. So sánh 2 phương án “Smart City” và “Hanoi New Town” cho thấy: “Smart City” khai thác cạn kiệt đất đai, chia vụn mặt nước.
Các dự án bất động sản bám theo trục giao thông một cách tầm thường, lại khu biệt, vây kín, chia cắt, phá hủy kết nối các khu dân cư hiện hữu. Quá chú trọng đến khai thác bất động sản mà không tận dụng lợi thế cảnh quan và bền vững môi trường tại khu vực này.
“Hanoi New Town” mang dấu ấn của các nhà quy hoạch Hà Lan rất có kinh nghiệm trong kiến tạo đô thị cân bằng hài hòa với nước: Tiếp cận thông minh, mới mẻ khi đưa mặt nước sông Hồng đi sâu vào không gian làng xóm truyền thống, kết nối hội nhập với hệ thống sông Thiếp Cổ, di tích Cổ Loa, đầm Vân Trì, Ngũ huyện Khê, sông Cà Lồ... phục hồi và phát triển hệ sinh thái cân bằng đất và nước tự nhiên.
Các khu vực xây dựng tập trung có độ nén cao, giành lại nhiều không gian lớn cho cây xanh mặt nước, nâng cao giá trị của không gian đô thị hiện đại, đẳng cấp cao. Tổ chức không gian mạch lạc, tạo sự nổi bật rất hấp dẫn để thu hút đầu tư trong nước và quốc tế, đồng thời nâng cao chất lượng sống cho cả vùng dân cư rộng lớn phía Bắc sông Hồng, là “mỏ vàng” lưu trữ hàng tỷ mét khối nước sạch, giải cơn khát cho hơn 30 triệu cư dân lưu vực sông Hồng – Thái Bình mùa cạn kiệt.
Hiện trạng các huyện Đông Anh, Mê Linh, Sóc Sơn có nhiều dự án quy mô lớn nhưng mới quây tôn giữ đất, đắp chiếu hàng chục năm, có nơi chia lô bán nền xong vẫn chưa xây nhà, có nhà không có người ở… Năm 2023, các địa phương lại tiếp tục viện dẫn nhu cầu chủ quan để đề xuất quy hoạch thu hẹp đất nông nghiệp – đất công để làm đô thị tràn lan bất động sản tư hữu.
Tháng 6/2023, Thủ tướng Phạm Minh Chính tới thăm TP mới Hùng An ở Hà Bắc, nhân chuyến thăm chính thức Trung Quốc và dự Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF). Ông đánh giá mô hình này giải quyết được các vấn đề về quá tải hạ tầng, ô nhiễm môi trường và thiếu điều kiện sống đủ tiêu chuẩn cho người dân mà các đô thị lớn thường gặp phải. Thủ tướng cho rằng: “Đây là mô hình mà Việt Nam cần tham khảo trong quá trình xây dựng, phát triển đất nước“.
Khu vực phía Đông Hà Nội đã có những dự án đô thị cao cấp lấy cảnh quan nước làm trung tâm rất thành công, thu hút những nhà đầu tư giàu có. Từ năm 1998 Hà Nội đã ấp ủ giấc mơi Thành phố Mới Bắc sông Hồng. Sau 25 năm, Hà Nội cần phải có sự lựa chọn phù hợp để xây dựng Thành phố Thông minh sáng tạo thật sự, để loại bỏ những đề xuất mượn danh “thông minh” nhằm khai thác bất động sản kiểu cũ, lạc hậu, hiệu suất sử dụng đất thấp,thiếu sáng tạo.
