Để AI thành “lá chắn” bảo vệ người dùng trên không gian mạng

Thực trạng lừa đảo trực tuyến ở mức báo động

Báo cáo tình hình lừa đảo tại Đông Nam Á năm 2025 của Liên minh chống lừa đảo toàn cầu cho thấy, thiệt hại do lừa đảo qua các kênh kỹ thuật số trong khu vực đã lên tới 23,6 tỷ USD. Ở Việt Nam, chỉ trong tháng 9, cơ quan chức năng đã phát đi hàng loạt cảnh báo về những chiêu thức lừa đảo mới hoặc biến tướng tinh vi từ các hình thức cũ.

Tại Hà Nội, cơ quan Công an ghi nhận hàng loạt kịch bản lừa đảo tinh vi, trong đó, đáng lo ngại là mạo danh ngân hàng hoặc trung tâm thông tin tín dụng quốc gia (CIC) để gửi tin nhắn giả. Những tin nhắn này thường cảnh báo “tài khoản của bạn bị lộ thông tin” và yêu cầu người dùng truy cập vào đường link lạ để xác minh hoặc đổi mật khẩu.

Song song với đó, Cục Thuế phát đi thông báo khẩn về việc xuất hiện các công văn giả mạo gửi qua dịch vụ giao hàng nhanh, yêu cầu người nhận thanh toán phí vận chuyển; nhiều người chỉ phát hiện bị lừa khi mở gói hàng, thấy bên trong là văn bản in giống hệt công văn thật.

Không dừng lại ở đó, Bộ Tài chính tiếp tục cảnh báo hiện tượng trang Facebook giả mạo cơ quan nhà nước, sử dụng tên “Bộ Tài chính” hoặc “Văn phòng Bộ Tài chính” để đăng tải thông tin “hỗ trợ thu hồi tiền cho nạn nhân bị lừa đảo”, rồi dụ người dân cung cấp dữ liệu cá nhân và chuyển tiền phí xử lý.

Trước thực trạng đó, Cục An ninh mạng và Phòng chống tội phạm sử dụng công nghệ cao (Bộ Công an) nhiều lần khuyến cáo người dân cần cảnh giác khi tham gia các sự kiện trực tuyến, bởi những đối tượng đang giả mạo cơ quan, tổ chức để thu thập thông tin hoặc yêu cầu chuyển tiền đặt cọc.

Theo thống kê của Ban Công nghệ, Hiệp hội An ninh mạng quốc gia, cứ 220 người dùng điện thoại thông minh thì có một người là nạn nhân của lừa đảo và tỷ lệ này được dự báo sẽ còn tăng trong những năm tới. Thực tế cho thấy, tội phạm mạng không còn là thách thức riêng của một quốc gia, mà là hiểm họa toàn cầu, đe dọa an ninh, kinh tế và đời sống xã hội.

Trí tuệ nhân tạo - vũ khí mới trong phòng chống tội phạm mạng

Trước sự gia tăng nhanh và phức tạp của các hình thức lừa đảo, nhiều giải pháp công nghệ tích hợp trí tuệ nhân tạo đang được ứng dụng nhằm bảo vệ người dùng. Các thiết bị có khả năng lọc nội dung độc hại, tự động loại bỏ những trang có yếu tố bạo lực hoặc người lớn đang được triển khai cho nhóm trẻ em và học sinh. Khi người dùng truy cập những đường dẫn có nội dung xấu, thiết bị sẽ tự động cảnh báo và ngăn chặn, đảm bảo kết nối mạng an toàn.

Bên cạnh đó, các công ty công nghệ Việt Nam đang nghiên cứu mô hình ngôn ngữ nhỏ (SLM) để phục vụ các nhiệm vụ cụ thể như phát hiện lừa đảo qua giọng nói. Hệ thống có thể nhận diện chỉ trong vài giây đầu của cuộc gọi nếu xuất hiện các mẫu câu quen thuộc như “xin mã OTP” hay “chuyển tiền trước”, từ đó hiển thị cảnh báo nguy cơ lừa đảo ngay trên màn hình.

Trong số các giải pháp được đánh giá hiệu quả, nổi bật là công cụ kiểm tra website lừa đảo tại địa chỉ ai.chongluadao.vn do nhóm của chuyên gia an ninh mạng Ngô Minh Hiếu phát triển. “Một vấn đề mà đội ngũ chống lừa đảo rất mong muốn là có một công cụ giúp người dân sử dụng miễn phí để kiểm tra các đường link trong thời gian thực. Bởi những trang web lừa đảo mọc lên rất nhanh, có thể hàng ngàn trang trong một ngày, nên không thể thu thập và lọc thủ công được” - anh Minh Hiếu cho biết.

Theo chuyên gia an ninh mạng Ngô Minh Hiếu, công cụ trí tuệ nhân tạo này hoạt động bằng cách phân tích đa tầng từ nội dung, hình ảnh đến các đặc tính kỹ thuật của đường link như độ dài, ký hiệu đặc trưng. Đồng thời, so sánh dữ liệu với các nguồn từ Microsoft, Google và một số tập đoàn công nghệ lớn tại Việt Nam như Viettel.

“AI sẽ phân tích và cho kết quả vì sao trang web đó là lừa đảo, lừa đảo bằng cách gì, có giả mạo thương hiệu hay không. Trước đây chúng ta chưa có công cụ nào có khả năng như vậy. Hiện độ chính xác của hệ thống đạt tới 98,3%” - anh Minh Hiếu thông tin thêm.

Công cụ này được thiết kế để người dân chỉ cần dán đường link vào, dù là mới xuất hiện hay chưa có trong cơ sở dữ liệu, hệ thống vẫn có thể tự động phân tích và cảnh báo nguy cơ. Đây là hướng đi cho thấy AI có thể học và phản ứng theo thời gian thực, trở thành “lá chắn” hữu hiệu trước tốc độ biến đổi của tội phạm mạng.

Ý thức người dùng - “tuyến phòng thủ” đầu tiên trong thế giới số

Bên cạnh các giải pháp công nghệ, chuyên gia an ninh mạng cho rằng, ý thức của người dùng vẫn là yếu tố quan trọng nhất. Chống lừa đảo thực ra rất đơn giản, chỉ cần chậm lại và kiểm chứng. Khi chúng ta dành vài giây để kiểm tra, chắc chắn sẽ tránh được rất nhiều rủi ro.

Các chuyên gia phân tích thêm, nguyên nhân khiến nhiều người bị lừa không chỉ nằm ở kỹ thuật của tội phạm mà còn do người dùng tự chia sẻ quá nhiều thông tin cá nhân trên mạng xã hội. Hầu hết dữ liệu bị lộ là do chính người dùng công khai trên không gian mạng.

Từ góc độ phát triển công nghệ, Phó Giám đốc Trung tâm Đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC) Đỗ Tiến Thịnh nhận định: “Sự phát triển của công nghệ tạo ra thế hệ doanh nghiệp khởi nghiệp mới, có thể đi vào những thị trường ngách phù hợp với thói quen của người Việt Nam. Ví dụ như phát triển các sản phẩm AI phục vụ trẻ em ở lứa tuổi mẫu giáo hoặc tiểu học. Chúng ta hoàn toàn có thể ứng dụng công nghệ AI và công nghệ an ninh mạng phù hợp với văn hóa và tri thức của người Việt”.

Phó Giám đốc Trung tâm Đổi mới sáng tạo quốc gia Đỗ Tiến Thịnh nhấn mạnh, cần tận dụng sự sáng tạo của các doanh nghiệp khởi nghiệp trong nước để phát triển các sản phẩm bảo vệ người dùng, đồng thời xây dựng nhận thức cộng đồng về an toàn số.

Dù trí tuệ nhân tạo đang góp phần tạo ra tuyến phòng thủ hiệu quả trong việc phát hiện, cảnh báo các nguy cơ lừa đảo, song “lá chắn” quan trọng nhất vẫn nằm ở sự cẩn trọng và chủ động của mỗi cá nhân. Khi công nghệ và con người cùng nâng cao ý thức bảo vệ, không gian mạng mới thật sự trở thành môi trường an toàn, đáng tin cậy cho mọi người dùng.