Dự án Luật Trí tuệ nhân tạo: Hoàn thiện nguyên tắc, cơ chế quản trị để AI phục vụ con người

Góp ý của các đại biểu Quốc hội Đoàn đại biểu Quốc hội TP Hà Nội tập trung vào phát triển nhân lực; hoàn thiện nguyên tắc, cơ chế quản trị; và bảo đảm hài hòa giữa đổi mới sáng tạo với văn hóa, đạo đức, quyền con người. Đây được coi là những điều kiện then chốt để AI trở thành động lực phát triển nhưng vẫn nằm trong tầm kiểm soát, phục vụ lợi ích quốc gia và con người Việt Nam.

Luật mở đường, cần cơ chế mạnh cho phát triển nhân lực

Thảo luận tại tổ 1 (Đoàn đại biểu Quốc hội TP Hà Nội), đại biểu Quốc hội Nguyễn Thị Lan nhận định, Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo được chuẩn bị công phu, hiện đại và thể hiện tư duy đổi mới, có ý nghĩa như một đạo luật “mở đường” cho năng lực cạnh tranh của Việt Nam trong nhiều thập kỷ tới. Trong bối cảnh thế giới đầu tư mạnh vào AI, việc ban hành luật là hết sức cấp thiết để Việt Nam không tụt lại phía sau.

Tuy nhiên, theo đại biểu Quốc hội Nguyễn Thị Lan, để Luật đi vào cuộc sống hiệu quả, cần tập trung tháo gỡ các điểm nghẽn lớn của giáo dục đại học trong phát triển nhân lực AI: thủ tục mở ngành chậm, thiếu cơ chế thu hút chuyên gia quốc tế và chính sách phát triển giảng viên còn hạn chế. Đại biểu đề nghị luật cần bổ sung cơ chế đặc thù cho giáo dục đại học, trao quyền chủ động mở ngành mới, có chính sách thu hút và trọng dụng chuyên gia cũng như phát triển đội ngũ giảng viên trong các lĩnh vực AI, dữ liệu, tự động hóa.

Đại biểu Quốc hội Nguyễn Thị Lan cũng đề nghị làm rõ khái niệm “AI dùng cho nghiên cứu - đào tạo” để tránh cách hiểu cứng nhắc, ảnh hưởng tới hợp tác giữa trường đại học và doanh nghiệp - vốn rất quan trọng để đào tạo nhân lực chất lượng cao.

Đại biểu Bùi Hoài Sơn tiếp tục nhấn mạnh vai trò của giáo dục trong việc hình thành năng lực số, đạo đức công nghệ và “văn hóa AI”. Theo ông, giáo dục AI không chỉ là đào tạo kỹ năng mà còn phải giúp người học đối diện các nguy cơ như thông tin sai lệch, lệ thuộc máy móc, đánh mất tư duy độc lập. Đại biểu đề nghị bổ sung nội dung giáo dục về quyền riêng tư, bảo vệ dữ liệu, tôn trọng bản quyền và nâng cao năng lực thẩm định thông tin, thẩm mỹ trong môi trường công nghệ.

Hoàn thiện nguyên tắc, chính sách và cơ chế quản trị AI

Đại biểu Quốc hội Bùi Hoài Sơn đánh giá cao Điều 4 của dự thảo khi đặt con người, nhân phẩm, quyền con người, quyền riêng tư và các giá trị văn hóa ở trung tâm. Theo đại biểu, trong một đạo luật công nghệ, việc khẳng định AI phải phục vụ con người là định hướng chiến lược để xây dựng “văn hóa AI” - tức hệ giá trị và chuẩn mực ứng xử trong môi trường thấm đẫm công nghệ.

Để bảo đảm dễ áp dụng, đại biểu Bùi Hoài Sơn đề nghị cấu trúc lại các nguyên tắc theo nhóm và bổ sung nội dung về trách nhiệm giải trình, khả năng truy xuất nguồn gốc hệ thống AI, cũng như yêu cầu đánh giá tác động đối với nhóm yếu thế như phụ nữ, trẻ em, người khuyết tật, người dân tộc thiểu số.

Về chính sách của Nhà nước quy định tại Điều 5, đại biểu Bùi Hoài Sơn đề nghị nhấn mạnh hơn chiều cạnh văn hóa và năng lực thích ứng xã hội, đồng thời ưu tiên ứng dụng AI trong bảo tồn di sản, sáng tạo nghệ thuật và phát triển các ngành công nghiệp văn hóa. Đại biểu Bùi Hoài Sơn cho rằng, dữ liệu văn hóa - lịch sử và ngôn ngữ Việt Nam cần được xem là “tài nguyên chiến lược”.

Liên quan cơ chế thử nghiệm có kiểm soát, đại biểu Nguyễn Thị Lan cho rằng Điều 22 còn quá khái quát, thiếu rõ ràng về đối tượng tham gia, tiêu chí lựa chọn, thời hạn thử nghiệm và trách nhiệm pháp lý. Bà đề nghị luật cần quy định khung nguyên tắc cụ thể, trong khi các quy trình kỹ thuật có thể giao Chính phủ quy định để bảo đảm linh hoạt.

Đại biểu Quốc hội Lê Nhật Thành cũng nhấn mạnh yêu cầu bảo đảm luật thống nhất với các đạo luật liên quan như chuyển đổi số, khoa học công nghệ, chuyển giao công nghệ… tránh chồng chéo khi triển khai.

Giữ vững giá trị văn hóa, đạo đức, bảo vệ người dùng và quyền tác giả

Một trong những nội dung được nhiều đại biểu chú trọng là bảo đảm văn hóa, đạo đức và quyền con người trong quản trị AI.

Đại biểu Bùi Hoài Sơn đặc biệt quan tâm đến quyền của người dùng và người bị ảnh hưởng bởi hệ thống AI, như quyền được biết và quyền yêu cầu con người xem xét lại quyết định tự động. Đây không chỉ là vấn đề pháp lý mà còn là vấn đề văn hóa - bảo đảm con người luôn giữ quyền kiểm soát.

Về sở hữu trí tuệ, đại biểu Bùi Hoài Sơn cho rằng, đây là điểm nóng toàn cầu nhưng dự thảo Luật hiện chưa đề cập rõ ràng. Đồng thời đề nghị phải xác lập nguyên tắc tôn trọng quyền tác giả, không sử dụng trái phép dữ liệu huấn luyện từ tác phẩm văn hóa nghệ thuật và giao Luật Sở hữu trí tuệ xử lý chi tiết.

Liên quan nhóm yếu thế, đại biểu Lê Nhật Thành góp ý dự thảo cần làm rõ khái niệm “đối tượng dễ bị tổn thương” để thống nhất với các quy định hiện hành, tránh liệt kê thiếu hoặc chưa đầy đủ, từ đó bảo đảm chính sách được áp dụng đúng.

Các đại biểu đồng thời cảnh báo nguy cơ nội dung độc hại do AI tạo ra trên nền tảng xuyên biên giới. Vì vậy, Luật phải xác định rõ trách nhiệm của các doanh nghiệp cung cấp dịch vụ, bảo đảm tuân thủ pháp luật Việt Nam về báo chí, điện ảnh, an ninh mạng, trẻ em.

Để luật “sống” được trong thực tiễn, đại biểu Bùi Hoài Sơn đề nghị làm rõ nguồn lực tài chính, nhân lực cho các thiết chế như Ủy ban Quốc gia về AI, Cổng thông tin và Cơ sở dữ liệu quốc gia về AI. Đại biểu cho ,rằng trong Ủy ban Quốc gia cần có sự tham gia thực chất của các cơ quan phụ trách văn hóa, giáo dục, thông tin và quyền con người để bảo đảm các tiêu chí văn hóa - xã hội được lồng ghép từ đầu.

Một điểm được nhấn mạnh là phải có cơ chế giám sát xã hội bên cạnh giám sát hành chính. Điều này giúp tiếng nói của giới văn nghệ sĩ, học thuật, các tổ chức xã hội và nhóm dễ bị tổn thương được phản ánh khi xây dựng chuẩn mực, quy chuẩn kỹ thuật liên quan đến AI. Đại biểu cũng đề nghị luật cần gửi thông điệp rõ ràng về quyền tiếp cận bình đẳng của người dùng Việt Nam đối với các nền tảng AI lớn, ngăn ngừa nguy cơ độc quyền.