Gánh nặng truy xuất nguồn gốc đè lên sàn thương mại điện tử

Phát triển nhanh nhưng đầy thách thức

Sự khởi đầu để TMĐT bước vào giai đoạn mới là các văn bản chính sách và pháp luật về thuế, hải quan, xuất nhập khẩu... đã ban hành cuối năm 2024, có hiệu lực trong năm 2025. Đồng thời, Kế hoạch tổng thể phát triển TMĐT quốc gia giai đoạn 2026 - 2030 và đặc biệt Luật TMĐT sẽ đóng vai trò trung tâm cho giai đoạn phát triển nhanh và bền vững.

Trưởng ban Hợp tác Hiệp hội TMĐT Việt Nam (VECOM) Đoàn Quốc Tâm cho biết, trước sự phát triển nhanh và quy mô ngày càng lớn của TMĐT, năm 2025, nhiều sàn TMĐT có số lượng giao dịch hàng ngày rất lớn và tiếp tục tăng nhanh. Báo cáo chỉ số TMĐT Việt Nam (EBI 2025) cho thấy, quy mô thị trường TMĐT của Việt Nam năm 2025 lên tới 25 - 32 tỷ USD với mức tăng trưởng từ 18 – 20%. Đồng thời, quy mô TMĐT chiếm tới 2/3 giá trị kinh tế số, khi Việt Nam có tỷ lệ thâm nhập Internet lên tới trên 70% mật độ dân số trẻ am hiểu công nghệ.

Trong khi đó, Phó Chủ tịch Hiệp hội TMĐT Việt Nam (VECOM) Đỗ Hữu Hưng dự báo, năm 2025 tốc độ tăng trưởng TMĐT qua các sàn là 21.6% và năm 2026 có thể thấp hơn nữa, do ảnh hưởng của chính sách thu thuế TMĐT. Vấn đề thuế được triển khai mạnh mẽ, quyết liệt và đồng bộ nhiều giải pháp nhằm đảm bảo nguồn thu Ngân sách Nhà nước, nhưng điều này có ảnh hưởng lớn đến khả năng phát triển TMĐT ở Việt Nam.

Do đó, những nhà bán hàng nếu không thay đổi quy mô, chỉ tập trung cạnh tranh về giá khó tồn tại trong cuộc chơi TMĐT. Khi các sàn TMĐT phải nộp thuế thay cho người bán hàng, dự kiến 30.000 người bán hàng online bị truy thu thuế và dự báo có tới 38.000 người bán hàng phải rời sàn. Nhưng lại có đến 95% nhà bán hàng lớn với quy mô doanh số từ 50 tỷ đồng trở lên vẫn có khả năng tăng doanh số gần gấp đôi.

Một bất cấp nữa đối với TMĐT là các sản TMĐT phải thực hiện việc truy xuất nguồn gốc hàng hóa trước và trong quá trình vận hành nền tảng. Do đó, mới đây trên cơ sở kiến nghị của các sàn TMĐT, VECOM đã có văn bản kiến nghị gửi Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính và bộ ban ngành liên quan, góp ý đối với "Dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa".

Liên quan đến vấn đề, VECOM nhận thấy khoản 34 và khoản 35 Điều 1 của Dự thảo mới được đưa vào các phiên bản sau này và chưa được lấy ý kiến công chúng và đối tượng chịu tác động. Các điều khoản này đang gây quan ngại rất lớn cho ngành thương mại điện tử (TMĐT) và cần được xem xét một cách thấu đáo trong quá trình hoàn thiện dự thảo. 

Kiến giải để phát triển

Trong văn bản kiến nghị, VECOM đề xuất giao sàn TMĐT nhiệm vụ xác minh và truy xuất nguồn gốc hàng hóa là yêu cầu vượt quá khả năng thực thi, gia tăng chi phí tuân thủ và tạo bất bình đẳng giữa các loại hình DN. Sàn không có công cụ và thẩm quyền để điều tra hàng hóa.

Phó Chủ tịch VECOM Trần Trọng Tuyến nhấn mạnh, đây là những nội dung rất quan trọng, có thể ảnh hưởng sâu rộng đến toàn ngành TMĐT, cần được cân nhắc kỹ càng trước khi thông qua. Bởi, các sàn hiện chỉ đóng vai trò trung gian, không có đủ công cụ, thẩm quyền điều tra hay kiểm định để thực hiện trách nhiệm này.

Hiện sàn TMĐT chỉ có thể yêu cầu người bán cung cấp giấy tờ, thông tin theo quy định pháp luật và cung cấp lại cho cơ quan có thẩm quyền khi được yêu cầu. Việc chủ động xác minh và kiểm soát chất lượng từng sản phẩm là điều nằm ngoài khả năng thực thi của nền tảng TMĐT, cả về mặt pháp lý lẫn kỹ thuật. Theo thông lệ quốc tế và pháp luật hiện hành, trách nhiệm xác minh xuất xứ, truy xuất nguồn gốc thuộc về nhà sản xuất, nhà nhập khẩu, cơ quan quản lý chuyên ngành hoặc tổ chức đánh giá phù hợp – không phải là các nền tảng TMĐT.

"Sàn TMĐT không có chức năng điều tra, kiểm định, phân tích kỹ thuật hay thẩm quyền can thiệp vào quy trình sản xuất, lưu thông hàng hóa để xác minh tính xác thực của thông tin sản phẩm" - ông Trần Trọng Tuyến nhận định.

Vấn đề hàng giả, hàng kém chất lượng và không rõ nguồn gốc trên các nền tảng TMĐT là một thực tế đáng lo ngại, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý và DN. Truy xuất nguồn gốc cũng vậy, đây là một mắt xích quan trọng trong chuỗi quản lý chất lượng, tuy nhiên giao cho đơn vị nào thực hiện phải dựa trên năng lực thực tế và cơ sở pháp lý. Cần thiết kế hệ thống pháp luật đồng bộ, tránh trùng lặp, đặc biệt trong lĩnh vực chịu ảnh hưởng công nghệ nhanh như TMĐT. 

Đồng thời cho rằng, việc áp đặt trách nhiệm truy xuất nguồn gốc cho các sàn TMĐT sẽ làm gia tăng chi phí tuân thủ, đồng thời tạo ra sự bất bình đẳng giữa DN trong nước và các nền tảng xuyên biên giới.

Các sàn nội địa có pháp nhân tại Việt Nam sẽ phải tuân thủ đầy đủ quy định, trong khi các nền tảng nước ngoài vẫn cung cấp dịch vụ vào Việt Nam mà không chịu giám sát tương đương. Sự bất đối xứng này tạo ra rào cản cạnh tranh, dẫn đến tình trạng "bảo hộ ngược".

Vì vậy, VECOM kiến nghị cơ quan soạn thảo xem xét bãi bỏ toàn bộ khoản 34 và 35 Điều 1 trong dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa.

Theo VECOM, việc yêu cầu các sàn TMĐT gánh vác trách nhiệm của cơ quan Nhà nước có thể bị coi là hình thức "xã hội hóa trách nhiệm" đi ngược lại nguyên tắc xây dựng pháp luật và chính sách công. Nếu Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa được thông qua, các DN TMĐT trong nước có thể phải cân nhắc chuyển địa điểm đăng ký hoạt động sang những thị trường có môi trường pháp lý phù hợp hơn để đảm bảo hoạt động xuyên biên giới.

Các nền tảng xuyên biên giới cũng sẽ không có động lực lập pháp nhân tại Việt Nam, bởi việc duy trì trạng thái không chịu nghĩa vụ pháp lý tại nước sở tại giúp né tránh các quy định nghiêm ngặt. Điều này dẫn đến hệ quả là môi trường kinh doanh TMĐT trong nước sẽ bị suy yếu, các DN trong nước mất lợi thế cạnh tranh và người tiêu dùng cũng khó được bảo vệ một cách toàn diện.

Trước những thách thức và cơ hội, ông Đỗ Hữu Hưng cho rằng, vấn nạn hàng giả, khả năng bảo mật, lừa đảo trực tuyến ngày càng được kiểm soát và khống chế. Các DN cần tăng cơ hội cho người mới tham gia TMĐT bằng việc trang bị kiến thức công nghệ mới như AI, Blockchain, thương mại xã hội, TMĐT xuyên biên giới và hướng người tiêu dùng đến xu hướng tiêu dùng bền vững. Đồng thời, thu hút và giữ chân người dùng bằng việc gia tăng giá trị và các lời đề nghị hấp dẫn, đúng nhu cầu thực tế như voucher giảm giá, quà tặng hoặc hoàn tiền hay tương tác các game tiêu dùng.