Hà Nội bảo tồn, phát huy giá trị di sản ca trù

Ca trù Hà Nội từng bước ra khỏi tình trạng bảo vệ khẩn cấp

Nghệ thuật ca trù gắn liền với không gian văn hóa thi ca – nghi lễ, từng được biểu diễn ở đình làng, đền phủ, nhà thờ tổ và đặc biệt là trong không gian “ca quán”, nơi các tao nhân, mặc khách thưởng thức nghệ thuật. Ca trù phản ánh một phần quan trọng trong văn hóa người Việt ở Bắc Bộ mà trung tâm là Thăng Long – Hà Nội. GS Trần Văn Khê từng nhận định, ca trù là một bộ môn nghệ thuật bác học của Việt Nam với cấu trúc biểu diễn gồm 3 thành phần: đào nương, kép đàn và quan viên.

Ca trù đã trải qua một quá trình phát triển ít nhất từ thế kỷ XV đến nay, được biểu diễn trong không gian văn hóa đa dạng gắn liền, ở nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Ca trù thể hiện một ý thức về bản sắc và sự kế tục trong nghệ thuật biểu diễn, có tính sáng tạo, được chuyển giao từ thế hệ này sang thế hệ khác thông qua các tổ chức giáo phường.

Trước nguy cơ thất truyền những bài bản, thể cách của ca trù xưa cùng nhiều thách thức đặt ra, ngày 1/10/2009, ca trù của Việt Nam được UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Việc ghi danh này cũng cho thấy tầm nhìn toàn diện của Việt Nam đối với việc bảo vệ di sản ca trù.

Là một trong những cái nôi của ca trù, những năm qua, TP Hà Nội luôn quan tâm triển khai nhiều biện pháp bảo vệ, phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật độc đáo này. Nhiều câu lạc bộ ca trù lần lượt ra đời tại Hà Nội như: Ca trù Thăng Long, Ca trù Hà Nội, Ca trù Kim Đức, Ca trù Thái Hà, Ca trù Lỗ Khê, Ca trù Đồng Trữ, Ca trù Ngãi Cầu, Ca trù Chanh Thôn, Ca trù Xuân Đỉnh, Ca trù Thượng Mỗ, Ca trù Hoa Hựu, Ca trù Hà Thành, Ca trù Thiều Xương, Ca trù Trung tâm Phát triển âm nhạc Việt Nam, hay nhóm Ca trù Đại học FPT Hà Nội do một số sinh viên yêu thích và thực hành ca trù trong môi trường học đường. Nhiều câu lạc bộ đã nỗ lực tổ chức biểu diễn định kỳ tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Trung tâm Giao lưu văn hóa phố cổ, các hội thảo khoa học và sự kiên du lịch giúp công chúng có điều kiện tiếp cận ca trù.

Đáng chú ý, kể từ khi ca trù được UNESCO ghi danh năm 2009, nhiều nghệ nhân đã tích cực truyền dạy và phổ biến ca trù cho thế hệ trẻ. Tiêu biểu như Nghệ nhân Nhân dân (NNND) Nguyễn Thị Tam, NNND Nguyễn Thị Chúc cùng với nhiều nghệ nhân tiêu biểu khác như: Phạm Thị Huệ, Nguyễn Phú Đẹ, Phó Kim Đức, Đinh Khắc Ban, Đinh Thị Nghĩa, Đinh Thị Bản, Nguyễn Thị Khiếu, Bạch Vân, Vân Mai, Nguyễn Thị Chín, Nguyễn Thị Thanh, Nguyễn Thị Thiệp...

Đặc biệt, HĐND TP Hà Nội đã ban hành Nghị quyết số 23/2022/NQ-HĐND ngày 8/12/2022 Quy định chế độ đãi ngộ, hỗ trợ NSND, NSƯT, nghệ nhân và câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể TP Hà Nội, trong đó có di sản ca trù. Chế độ đãi ngộ theo Nghị quyết này có nhiều ưu việt, nhận được sự đón nhận tích cực của cộng đồng.

Cụ thể, TP hỗ trợ một lần đối với nghệ nhân được Nhà nước phong tặng danh hiệu NNND là 40 triệu đồng, đối với NNƯT là 30 triệu đồng; hỗ trợ lần đầu khi câu lạc bộ được thành lập để mua sắm trang thiết bị, đạo cụ là 50 triệu đồng/câu lạc bộ; hỗ trợ kinh phí hoạt động hàng năm cho các câu lạc bộ tiêu biểu hoạt động thường xuyên, bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn đạt hiệu quả: 20 triệu đồng…

Hà Nội là địa phương có số lượng nghệ nhân được phong tặng danh hiệu vinh dự NNND và NNƯT lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể nhiều nhất cả nước, trong đó có nghệ thuật trình diễn ca trù. Qua 3 lần phong tặng năm 2015, 2019 và 2022, TP Hà Nội là đơn vị dẫn đầu cả nước với 131 nghệ nhân, trong đó có 18 NNND và 113 NNƯT. Riêng loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian ca trù có tới 32 nghệ nhân được phong tặng với 8 NNND, 24 NNƯT.

Đây là kết quả cho thấy nghệ thuật trình diễn dân gian ca trù trên địa bàn TP Hà Nội đã đạt được những kết quả đáng mừng. Ca trù Hà Nội đã từng bước ra khỏi tình trạng bảo vệ khẩn cấp, góp phần quan trọng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa này.

Phát huy giá trị di sản

Theo PGS.TS Trần Bảo Lân - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, thời kỳ hội nhập quốc tế với xu hướng toàn cầu hóa ngày nay đã và đang làm thay đổi sâu sắc bức tranh văn hóa thế giới. Các giá trị văn hóa truyền thống của Việt Nam, bao gồm nghệ thuật biểu diễn dân gian như ca trù, đang đứng trước những cơ hội và thách thức lớn lao.

Ca trù không chỉ là biểu tượng nghệ thuật truyền thống mà còn là một phần quan trọng trong tâm thức văn hóa của người Việt, đặc biệt ở tại Hà Nội. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, việc bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật ca trù Hà Nội không chỉ là trách nhiệm văn hóa mà còn là bài toán phát triển bền vững di sản dân tộc.

Theo PGS.TS Trần Bảo Lân, tại Hà Nội, những nỗ lực bảo tồn ca trù đã đạt được một số kết quả tích cực bước đầu như việc hình thành các câu lạc bộ ca trù, tổ chức các lớp truyền dạy và các lễ hội chuyên đề... Tuy nhiên, vẫn còn nhiều tồn tại, như lực lượng kế thừa mỏng, cơ chế hỗ trợ chưa đồng bộ, sự xâm nhập của các loại hình giải trí hiện đại ảnh hưởng lớn tới môi trường nuôi dưỡng di sản.

“Để ca trù Hà Nội thực sự phát huy giá trị trong thời đại hội nhập quốc tế, cần thiết có chiến lược bảo tồn và phát triển toàn diện, dài hạn, từ việc đào tạo thế hệ kế cận, số hóa tư liệu, đổi mới quảng bá đến hoàn thiện chính sách. Nếu được thực hiện đồng bộ, bài bản những giải pháp trên, có thể tạo nền tảng vững chắc cho sự hồi sinh mạnh mẽ của ca trù” - PGS.TS Trần Bảo Lân bày tỏ.

Thạc sĩ Hoàng Thị Thu Hằng – Viện Nghiên cứu văn hóa (Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam) cũng nhìn nhận, sự phát triển của các ngành công nghiệp văn hóa hiện nay đã mở ra cơ hội tái định vị di sản ca trù như một sản phẩm văn hóa. Điều này đòi hỏi chiến lược kinh doanh sáng tạo và cơ chế giám sát chặt chẽ từ cộng đồng, bảo đảm di sản vừa là sản phẩm văn hóa vừa là tài nguyên cho các thế hệ tương lai.

Đáng chú ý, là địa phương đi đầu cả nước về số lượng và cả chất lượng thực hành di sản ca trù, Hà Nội là đơn vị duy nhất thực hiện được định kỳ các kỳ Liên hoan Ca trù. Mới đây, Liên hoan Ca trù Hà Nội lần thứ Tư - năm 2025 được tổ chức, ghi nhận số lượng thí sinh, câu lạc bộ tham gia đông đảo nhất với 21 nhóm, câu lạc bộ và các thí sinh tự do, 16 tiết mục dự thi múa hát tập thể, 105 thí sinh dự thi đào nương, kép đàn và trống chầu.

Theo đánh giá của Ban Tổ chức, năm nay có nhiều giọng hát tốt, vang, truyền cảm, tròn vành rõ chữ, chọn thể cách phù hợp với giọng, đàn và trống quyện hòa, khoan nhặt, nhiều ca nương phách tốt. Nếu như xưa kia, ca trù thường là cha truyền con nối nhưng ngày nay đã có sự yêu thích của cộng đồng, nhất là học sinh, sinh viên, giới trẻ.

“Chúng tôi cũng đặc biệt đánh giá cao những NNND, NNƯT đã dành nhiều tâm huyết truyền dạy và tham gia hỗ trợ cho rất nhiều thí sinh, kép đàn, trống chầu tham gia Liên hoan. Chúng tôi nhìn thấy rất rõ sự nhiệt huyết, nỗ lực, tình yêu dành cho ca trù của các nghệ nhân” – đại diện Ban Giám khảo chia sẻ.

Phó Giám đốc Sở VH&TT Hà Nội Lê Thị Ánh Mai nhấn mạnh, Liên hoan Ca trù Hà Nội với mục đích tiếp tục góp phần bảo tồn, phát huy giá trị của loại hình nghệ thuật độc đáo này; động viên, thúc đẩy hoạt động truyền dạy, thực hành ca trù ở cơ sở, đồng thời phát hiện, bồi dưỡng các tài năng trẻ cho ca trù Thủ đô. Liên hoan Ca trù 2025 được tổ chức thành công tốt đẹp, ghi nhận nhiều kết quả đáng mừng, góp phần từng bước hồi sinh nghệ thuật ca trù trên địa bàn Hà Nội.