Hạn mặn “khốc liệt” chưa từng có, người dân Đồng bằng sông Cửu Long điêu đứng

Ghi nhận thực tế cho thấy, nước mặn đã lấn sâu 100km vào đất liền ĐBSCL. Lo dịch bệnh trước mắt, người dân vùng nhiễm nước mặn càng rầu hơn khi sinh kế ngày càng khó khăn.

Tại các cánh đồng sản xuất lúa vụ 3 tại huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng cho thấy, nhiều kênh rạch khô cạn vì hầu hết cống ngăn mặn đều đã đóng kín. Trên đồng, hàng nghìn hecta lúa ở giai đoạn từ 15 - 30 ngày tuổi bắt đầu chết cây, khô cháy vì không có nước, mặt ruộng khô cằn, nứt nẻ. Bao trùm các xóm ấp là không khí lo lắng, sốt ruột thay cho không khí vui tươi, sum vầy của Tết vì chưa có dấu hiệu hạ nhiệt của hạn mặn.

Theo thống kế, tính đến cuối thàng 1/2020, toàn huyện đã có gần 200 hecta lúa vụ ba bị ảnh hưởng nghiêm trọng…

Cùng cảnh ngộ, hơn 5.400 hecta lúa vùng Bắc Quốc lộ 1A (tỉnh Bạc Liêu) đang thiếu nước ngọt trầm trọng. Tiểu vùng ngọt sản xuất rau màu cũng bị ảnh hưởng nặng. Do thiếu nước nên tiến trình xâm nhập mặn vào sâu nội đồng ngày càng nhanh, nguy cơ ảnh hưởng nghiêm trọng đến 5.000 hecta nuôi tôm của tỉnh Bạc Liêu. Ngành chức năng tỉnh Bạc Liêu đang lo lắng về vùng ngọt hóa trên địa bàn thị xã Giá Rai, nơi có hàng ngàn hecta lúa đang đối mặt với nguy cơ chết khô vì thiếu nước ngọt.

Hàng loạt kênh thủy lời vùng ngọt hóa thuộc địa bàn thị xã Giá Rai đã cạn trơ đáy. Nặng nhất là kênh Chống Mỹ thuộc ấp 19, xã Phong Tân là nguồn nước ngọt chính cho vùng lúa hàng trăm ha của xã. Nhiều hộ đã phải vét chút nước còn sót lại dưới đáy kênh có nhiễm phèn để cứu lúa trong thời gian chờ ngành chức năng điều tiết nước ngọt vì không còn cách nào khác.  

Con số thiệt hại đã được thị xã Giá Rai tạm tính đến thời điểm hiện tại khoảng 80 tỷ đồng. Đồng thời cho rằng, nếu không có nước ngọt trong thời gian tới thiệt hại sẽ lớn hơn rất nhiều.

Tương tự, trên sông Hàm Luông và Cổ Chiên (tại Bến Tre), xâm nhập mặn diễn ra nhanh và ở mức sâu hơn đợt hạn mặn lịch sử năm 2016. UBND tỉnh đã có văn bản yêu cầu các sở, ngành, UBND các huyện, TP và các đơn vị có liên quan tổ chức triển khai nghiêm túc, kịp thời có hiệu quả các nhiệm vụ có liên quan theo chỉ đạo của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về tăng cường phòng, chống ứng phó xâm nhập mặn mùa khô 2019 - 2020.

Tại Long An, mặn đã xâm nhập trên các tuyến sông: Rạch Cát, Vàm Cỏ, Vàm Cỏ Đông, Vàm Cỏ Tây, sông Tra với mức dao động từ 0,20 - 14,7g/l, cao hơn so cùng kỳ năm 2018 - 2019 từ 0,2-10,4g/l. Hiện nay, các cống trên những tuyến sông này đều đã đóng để ngăn mặn triệt để.

Ông Lê Thanh Tùng - Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt, Bộ NNPTNT - khuyến cáo bà con nông dân: Nồng độ mặn dưới 0,5‰ thì mới được tưới cho cây trồng, cả cây lúa và cây ăn trái. Đối với vườn cây ăn trái, khi mặn vào trong các mương thì hết sức nguy hiểm và bà con nông dân cần cẩn trọng trước khi tưới cho cây trồng. Bởi vì nồng độ muối 0,5 - 1‰ thì khi nếm không biết, nhưng nó sẽ gây tác hại có thể gián tiếp, có thể trực tiếp đến cây trồng.

Tiếp tục, tại huyện Trần Văn Thời (Cà Mau), các con kênh rạch đã bắt đầu khô kiệt nước, nhiều diện tích lúa của bà con đến giai đoạn chuẩn bị thu hoạch hơn 1 tuần qua không có nước đã bắt đầu chuyển màu. Người dân ở đây cho biết, vụ lúa đông xuân thường có năng suất rất cao, từ 900 -1 tấn/công, nhưng hiện tại ước tính có thể chỉ thu được 500 - 600kg.

“Năm nay hạn đến sớm, nước ở các kênh khô cạn rất nhanh, việc bơm nước vào ruộng rất khó khăn, người dân ở vùng ngọt này cho rằng tình trạng khô hạn nghiêm trọng còn gay gắt hơn cả năm 2016, năm nay có lẻ là đợt hạn mặn kinh khủng nhất, chưa từng có”, ông Nguyễn Văn Năm (huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau lo lắng.

Trong khi đó, tại Trà Vinh, chỉ tính riêng 2 huyện Cầu Ngang và Trà Cú, thời điểm này đã có trên 5.000 hộ dân bị thiệt hại hơn 3.500 hecta lúa đông xuân do hạn mặn. Trong đó, khoảng 913 hecta bị thiệt hại trên 70% và hơn 1.200 hecta bị thiệt hại từ 30 - 70% diện tích, nguy cơ mất trắng hoàn toàn.

Hạn mặn năm 2020 diễn ra gay gắt hơn năm 2016 nhưng đã được cảnh báo sớm. Thủ tướng Chính phủ cũng đã sớm có chỉ thị triển khai các giải pháp cấp bách phòng chống hạn mặn, thiệt hại có thể sẽ thấp hơn rất nhiều so với năm 2016 nếu được các ngành, các cấp, doanh nghiệp và người dân chủ động, tích cực phòng tránh. Lo dịch bệnh nhưng không quên hạn mặn cũng là yêu cầu cấp bách!

Chia sẻ về tình hình hạn mặn đang diễn ra vùng ĐBSCL, chuyên gia độc lập về sinh thái ĐBSCL Nguyễn Hữu Thiện cho biết: Nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng hạn, mặn ở vùng là do hiện tượng El Nino diễn ra trên toàn lưu vực sông Mekong từ đầu năm 2019 kéo dài đến khoảng tháng 9, làm cho mưa thấp kỷ lục, dẫn đến tình trạng thiếu nước. Còn thủy điện chỉ làm chậm đường đi của nước…

Nói về hướng lâu dài, ông Nguyễn Hữu Thiện cho rằng, phải theo tư duy “thuận thiên” xuyên suốt trong Nghị quyết 120 của Chính phủ, giảm thâm canh lúa để có không gian hấp thu lũ và chuyển dịch hệ thống canh tác ven biển để thích nghi. Nghị quyết này đề cập phát triển bền vững ĐBSCL thích ứng với biến đổi khí hậu, trong đó, ưu tiên số một là quá trình phát triển tôn trọng quy luật tự nhiên, tránh can thiệp thô bạo vào tự nhiên”, ông Thiện khẳng định…

Viện Khoa học thủy lợi miền Nam nhận định đến ngày 16/2 tới, nước mặn sẽ xuất hiện với chiều sâu xâm nhập mặn lớn nhất khoảng 4‰, xâm nhập sâu hơn cùng kỳ năm 2016. Tình trạng khô hạn khốc liệt cũng được dự báo sớm và đang diễn ra. Những nguyên nhân nội tại và bên ngoài làm cho hạn mặn ngày càng khốc liệt hơn đã được chỉ rõ. Vấn đề là tình trạng hạn mặn diễn ra theo chu kỳ nhanh hơn, thay đổi thất thường, đòi hỏi sự chủ động thích ứng cùng các giải pháp ứng phó tốt hơn trước mắt và lâu dài.

Các dự án điều tiết nước đã giúp các địa phương trong vùng phòng chống hạn hán và xâm nhập mặn hiệu quả. Cống âu thuyền Ninh Quới trên kênh Quản Lộ - Phụng Hiệp góp phần điều tiết mặn - ngọt cho 3 tỉnh Bạc Liêu, Sóc Trăng và Hậu Giang, ngăn tác hại tình trạng xâm nhập mặn vùng lúa, hoa màu trong tiểu vùng. Tiểu dự án Măng Thít ở tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh, dự án Bắc Bến Tre, trạm bơm Xuân Hòa ở tỉnh Tiền Giang cũng kịp hoàn thành vào cuối năm 2019, bước đầu ứng phó hạn mặn.

Kinh nghiệm "sống cùng hạn mặn" trong dân gian cần tiếp tục phát huy. Từ bao đời nay, người dân ven biển đã biết dùng lu, khạp trữ ngọt mùa mưa dùng cho mùa khô. Lâu nay chúng ta xây dựng hệ thống thủy lợi chủ yếu để thoát lũ, nên chuyển sang trữ ngọt và dùng nước tiết kiệm. Từ xưa, cùng với mùa nước nổi, thiên nhiên đã hình thành các "túi nước tự nhiên" khổng lồ ở vùng Đồng Tháp Mười và tứ giác Long Xuyên để trữ nước.

Tư duy đó cần được nâng tầm bằng việc rà soát, cập nhật, điều chỉnh quy hoạch tổng thể vùng, từng tiểu vùng, ngành, nhất là quy hoạch sản xuất, hạ tầng thủy lợi, giao thông. Sản xuất nông nghiệp cần áp dụng "3 chuyển dịch": Dịch chuyển lịch thời vụ để "né hạn mặn", sử dụng giống phù hợp điều kiện hạn mặn và mạnh dạn chuyển đổi cây trồng, vật nuôi hiệu quả kinh tế hơn cây lúa. Kèm theo đó là các giải pháp kỹ thuật, tín dụng, gắn với thị trường tiêu thụ nông sản để đảm bảo sự chuyển đổi thành công.