Khi mạng xã hội trở thành cạm bẫy, ai sẽ bảo vệ con trẻ?

Cạm bẫy ẩn sau màn hình

Chỉ trong vài tháng gần đây, hàng loạt vụ lừa đảo và khống chế trực tuyến liên quan đến học sinh, sinh viên khiến dư luận rúng động. Tại TP Hồ Chí Minh, một sinh viên bị nhóm giả danh “Công an điều tra rửa tiền” ép cài phần mềm, bật camera liên tục và chuyển hơn 800 triệu đồng. Ở Đà Nẵng, một sinh viên khác bị dụ dỗ qua Zalo, đe dọa “bắt cóc sang Campuchia” nếu gia đình không nộp tiền chuộc. Đặc biệt, tại Hà Nội, một học sinh bị khống chế trực tuyến suốt 4 ngày liền khiến gia đình phải chuyển gần 1,2 tỷ đồng.

Những vụ việc tương tự cũng xuất hiện ở nhiều địa phương khác: hai thiếu niên ở Đồng Tháp bị lừa “bắt cóc online”, một nam sinh 17 tuổi ở Phú Thọ bị ép quay video “bị bắt cóc” để tống tiền, hay ba sinh viên tại Lâm Đồng bị giả danh cơ quan điều tra đe dọa qua mạng. Điểm chung của các vụ việc này là nạn nhân đều là người trẻ – lứa tuổi còn non nớt, dễ tin, dễ bị thao túng tâm lý và thiếu kỹ năng tự bảo vệ trong thế giới trực tuyến.

Theo Trung tâm Trẻ em và Thanh thiếu niên, có tới 86% thanh thiếu niên Việt Nam sử dụng mạng xã hội, 83,9% dùng điện thoại thông minh, trong đó gần 27% dành trên 5 giờ mỗi ngày cho môi trường trực tuyến. Sự gắn bó này giúp mở rộng tri thức, nhưng cũng khiến các em trở thành mục tiêu dễ dàng của tội phạm mạng.

Bộ Công an cho biết, năm 2024 ghi nhận 2.361 vụ xâm hại trẻ em, trong đó 381 vụ diễn ra trên không gian mạng, chiếm 16% tổng số, tăng 13% so với năm trước. Đằng sau con số ấy là hàng trăm gia đình gánh chịu tổn thương cả về tinh thần lẫn tài chính, khi thế giới ảo đã vượt qua ranh giới của an toàn và niềm tin.

Công ước Hà Nội – Lá chắn pháp lý toàn cầu

Trước tình hình đó, việc hơn 70 quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc cùng đặt bút ký Công ước Liên Hợp Quốc về chống tội phạm mạng (Công ước Hà Nội) tại thủ đô Hà Nội đã trở thành dấu mốc quan trọng. Lần đầu tiên, một khuôn khổ pháp lý mang tính toàn cầu được thiết lập để đối phó với tội phạm mạng – thứ tội phạm không biên giới, không giới hạn nạn nhân và ngày càng tinh vi.

Theo Bộ trưởng Bộ Nội vụ Belarus Kubrakov Ivan Vladimirovich, đây là “công ước toàn cầu đầu tiên thật sự về tội phạm mạng”, bởi không chỉ hình sự hóa các hành vi như phát tán nội dung khiêu dâm, tống tiền bằng hình ảnh riêng tư hay lừa đảo tài chính, mà còn mở rộng phạm vi bảo vệ tới phụ nữ và trẻ em – những đối tượng dễ bị tổn thương nhất.

Đáng chú ý, Điều 14 và 15 của Công ước lần đầu tiên đưa ra các quy định cụ thể về bảo vệ trẻ em trên không gian mạng, trong đó yêu cầu các quốc gia phải truy tố những hành vi dụ dỗ, thao túng tâm lý, phát tán hình ảnh xâm hại, kể cả nội dung do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra. Đây là bước tiến vượt bậc, không chỉ xử lý khi tội phạm đã xảy ra, mà còn nhấn mạnh việc phòng ngừa từ sớm, giúp chặn đứng các hành vi nguy hại ngay từ giai đoạn tiếp cận.

Ông Matt Jackson, Trưởng đại diện Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) tại Việt Nam nhấn mạnh: “Công ước Hà Nội là cơ hội để các quốc gia củng cố hệ thống bảo vệ trẻ em, kết nối các cơ chế vốn đang hoạt động tách biệt giữa bảo vệ trẻ em và phòng chống bạo lực giới”. Ông cho rằng, khi các quốc gia lồng ghép các nguyên tắc của Công ước vào chính sách quốc gia, sẽ hình thành một mạng lưới bảo vệ toàn diện – “nơi không nạn nhân nào bị bỏ lại phía sau”.

Một trong những điểm đáng chú ý của Công ước Hà Nội là cách tiếp cận nhân văn: không hình sự hóa những hành vi của trẻ khi các em chưa nhận thức đầy đủ hậu quả, mà tập trung vào giáo dục và hỗ trợ. Trong thế giới mạng, nhiều rủi ro bắt đầu từ sự thiếu hiểu biết – một trò đùa bị quay lại, một bức ảnh riêng tư bị chia sẻ, hay một tin nhắn tưởng vô hại có thể biến thành mối đe dọa. Vì vậy, cùng với các biện pháp pháp lý, giáo dục kỹ năng số và nhận thức về an toàn mạng cần trở thành “vaccine số” cho thế hệ trẻ.

Việc đưa nội dung giáo dục an toàn mạng vào trường học, giúp học sinh hiểu cách nhận diện nguy cơ, ứng phó khi bị đe dọa hay lừa đảo, sẽ là chìa khóa quan trọng. Khi trẻ em biết nói “không” trước hành vi xâm hại và biết tìm đến người lớn để được hỗ trợ, những “cạm bẫy” ẩn sau màn hình sẽ không còn dễ dàng sập xuống.

Đừng lơ là với kẻ lạ trong khung chat của con

Nếu Công ước Hà Nội là “lá chắn pháp lý” toàn cầu, thì trong từng ngôi nhà, sự quan tâm của cha mẹ lại chính là “tường lửa” đầu tiên bảo vệ con trẻ. Thông điệp của Hiệp hội An ninh mạng Quốc gia (NCA) được xem như lời cảnh tỉnh: “Đừng lơ là với kẻ lạ trong khung chat của con”.

Những vụ lừa đảo gần đây, từ “việc nhẹ lương cao” đến “bắt cóc online”, đều bắt đầu từ một cuộc trò chuyện tưởng chừng vô hại. Kẻ xấu thường đóng vai người bạn, người yêu, hoặc thậm chí là người có quyền lực để thao túng tâm lý. Trẻ em, đặc biệt là lứa tuổi vị thành niên, thường khao khát được quan tâm và thấu hiểu, nên dễ tin vào những lời ngọt ngào đầy toan tính. Theo NCA, lớp tường lửa mạnh nhất không nằm trong phần mềm bảo mật, mà nằm ở sự đồng hành, lắng nghe và chia sẻ hằng ngày của cha mẹ.

Các bậc phụ huynh cần gần gũi hơn, hỏi con “hôm nay con nói chuyện với ai, chơi gì, tin ai trên mạng”, giúp con nhận ra sự khác biệt giữa “bạn thật” và “kẻ lạ trong khung chat”. Khi con cảm thấy được tin tưởng và sẵn sàng chia sẻ, mọi nỗ lực bảo vệ mới thực sự có hiệu quả. Bởi bảo vệ con trên mạng không chỉ là yêu thương, mà còn là trách nhiệm – trách nhiệm của mỗi gia đình trong kỷ nguyên số.

Sự kiện hơn 70 quốc gia đặt bút ký Công ước Hà Nội không chỉ là một nghi lễ quốc tế, mà là cam kết chung của nhân loại trong việc bảo vệ thế hệ trẻ. Ở Việt Nam, điều đó càng có ý nghĩa khi chúng ta chứng kiến ngày càng nhiều trẻ em, học sinh, sinh viên trở thành nạn nhân của tội phạm mạng.

Tuy nhiên, dù hành lang pháp lý có mạnh, bao nhiêu công ước được ban hành, nhưng nếu thiếu sự tham gia của mỗi cá nhân, đặc biệt là gia đình và nhà trường, thì “lá chắn” ấy vẫn chưa đủ mạnh. Bởi chỉ khi người lớn thực sự quan tâm, khi mỗi cú click chuột đi kèm với ý thức và mỗi cuộc trò chuyện là một sự lắng nghe, thì mạng xã hội mới thôi là cạm bẫy và trở lại là nơi để con trẻ được học hỏi, sáng tạo và lớn lên an toàn.