Nâng cao chất lượng giảng dạy Hà Nội học tại các trường phổ thông

Nhiều rào cản trong giảng dạy Hà Nội học

Hà Nội học là một lĩnh vực nghiên cứu liên ngành, tập trung vào việc khám phá, phân tích và lý giải về lịch sử, địa lý, văn hóa, kinh tế, xã hội và con người của Thủ đô. Trong đó, những không gian lịch sử văn hóa tạo nên tiểu vùng văn hóa mang tính đặc trưng của vùng đất Kinh kỳ. Đối với học sinh phổ thông thuộc ngành GD&ĐT Hà Nội, kiến thức Hà Nội học được thể hiện qua bộ tài liệu Giáo dục địa phương Hà Nội, được dạy cho học sinh các cấp học theo yêu cầu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Theo nhà giáo Khuất Thị Thanh Nhàn - Hiệu trưởng Trường Liên cấp Ngôi Sao Hà Nội, trong những năm gần đây, việc triển khai giảng dạy Hà Nội học trong các trường phổ thông trên địa bàn TP đạt được nhiều kết quả tích cực, thể hiện sự quan tâm, chỉ đạo quyết liệt của ngành giáo dục Thủ đô. Nội dung Hà Nội học không chỉ dừng lại ở các tiết học chính khóa mà còn được lồng ghép vào các hoạt động tập thể, sinh hoạt chuyên đề toàn trường, ngoại khóa, cuộc thi tìm hiểu về Thủ đô.

Bên cạnh những kết quả tích cực bước đầu, việc triển khai giảng dạy Hà Nội học vẫn còn nhiều khó khăn, vướng mắc. Bộ tài liệu Giáo dục địa phương Hà Nội hiện hành được biên soạn dùng chung cho toàn TP, trong khi Hà Nội có không gian rộng lớn và đa dạng về văn hóa. Học sinh biết khá nhiều về khu vực trung tâm nhưng hiểu biết còn ít hoặc gần như không biết đến các giá trị văn hóa, lịch sử của vùng ven, vùng nông thôn Hà Nội.

Giáo viên giảng dạy Hà Nội học hiện nay là giáo viên lịch sử, địa lý (ở THCS, THPT), một số ít giáo viên dạy ngữ văn hoặc là giáo viên dạy cơ bản (ở tiểu học). Với số lượng chỉ 1 - 2 giáo viên/trường được đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu về Hà Nội học và phương pháp dạy học tích hợp liên ngành nên việc triển khai thực tế còn gặp nhiều khó khăn. Bên cạnh đó, nguồn học liệu chuyên sâu phân theo từng tiểu vùng văn hóa còn thiếu, rời rạc và chưa được hệ thống hóa. Giáo viên gặp khó khăn khi tìm tài liệu chuyên sâu về tiểu vùng; phải tự tìm kiếm tài liệu từ các nguồn nhỏ lẻ, không đồng nhất, thiếu độ tin cậy khoa học, dẫn tới khó khăn trong xây dựng bài học toàn diện, sinh động.

Việc thiếu năng lực tiếp cận liên ngành (kết hợp lịch sử - địa lý - văn hóa - dân tộc học) cũng khiến các tiết dạy thường chỉ dừng ở mức truyền đạt thông tin đơn tuyến, thiên về lý thuyết, chưa làm nổi bật được bản sắc đặc trưng của từng vùng văn hóa, thiếu hoạt động trải nghiệm và chưa có các dự án khám phá theo vùng cụ thể.

Bên cạnh đó, thời lượng tổ chức cho học sinh tham quan, học tập thực địa cũng rất hạn chế chỉ từ 1 - 2 lần/năm và cần phải huy động kinh phí đóng góp từ cha mẹ học sinh hoặc sự tài trợ từ các đơn vị ngoài nhà trường. 

Nhà giáo Đặng Thị Vương Nga - Trường THPT Phạm Hồng Thái cho rằng, việc dạy Hà Nội học tại các trường phổ thông hiện nay nhiều khi vẫn dừng lại ở mức cung cấp kiến thức lý thuyết, ít gắn với trải nghiệm thực tiễn. Mặc khác, số lượng các trường thực hiện đa dạng hóa cách thức tổ chức tiết học ngoài khuôn viên nhà trường còn hạn chế.

Tổng hoà nhiều giải pháp

Để nâng cao hiệu quả giảng dạy Hà Nội học, nhà giáo Đặng Thị Vương Nga - Trường THPT Phạm Hồng Thái đề xuất Sở GD&ĐT Hà Nội nên phối hợp với Viện Văn hóa, Viện Sử học, các trường đại học, nhất là Trường Đại học Thủ đô Hà Nội biên soạn bộ giáo trình Hà Nội học chính thức, có cấu trúc logic, gắn với từng tiểu vùng văn hóa. Cùng với đó, Sở GD&ĐT có văn bản hướng dẫn các trường phối hợp với các bảo tàng, các khu di tích, làng nghề, nghệ nhân… để tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế cho học sinh. 

Bên cạnh việc rà soát, bổ sung và tái cấu trúc bộ tài liệu Giáo dục địa phương Hà Nội theo hướng phân chia nội dung theo các tiểu vùng văn hóa (trung tâm, xứ Đoài, phía Nam, phía Đông - Bắc), nhà giáo Khuất Thị Thanh Nhàn - Hiệu trưởng Trường Liên cấp Ngôi Sao Hà Nội cho rằng, cần tăng cường hoạt động trải nghiệm thực địa có định hướng; xây dựng đội ngũ giáo viên nòng cốt về Hà Nội học.

Theo đó, mỗi phường, cụm phường xã cần lựa chọn, bồi dưỡng một nhóm giáo viên có năng lực và tâm huyết để hình thành đội ngũ giáo viên nòng cốt về Hà Nội học. Đội ngũ này cần được tập huấn định kỳ 1 - 2 lần/năm về nội dung, phương pháp, tổ chức hoạt động trải nghiệm, được cấp chứng chỉ chuyên môn đồng thời tham gia xây dựng học liệu số, hỗ trợ chuyên môn và lan tỏa kinh nghiệm cho đồng nghiệp. Đây sẽ là lực lượng hạt nhân quyết định sự bền vững và chất lượng của hoạt động giảng dạy lịch sử địa phương.

Bên cạnh đó, Hà Nội cần đẩy mạnh việc huy động nguồn lực xã hội tham gia giáo dục Hà Nội học; thiết lập cơ chế phối hợp thường xuyên giữa nhà trường - địa phương - bảo tàng - di tích - làng nghề - nghệ nhân - nhà nghiên cứu để kết nối giáo dục nhà trường với không gian văn hóa cộng đồng. Việc huy động nguồn lực xã hội sẽ tạo điều kiện để học sinh không chỉ học qua lý thuyết mà còn giao lưu, trải nghiệm, học hỏi từ “người thật - việc thật”, góp phần bảo tồn, lan tỏa giá trị văn hóa đặc sắc của Thủ đô, đồng thời bồi đắp tình yêu quê hương, ý thức trách nhiệm với cộng đồng.

Ở góc độ chuyên gia, TS Lê Thị Thu Hương - Viện trưởng Viện Hà Nội học và Đào tạo Quốc tế, Trường Đại học Thủ đô Hà Nội chia sẻ: có hai nguyên tắc cần tuân thủ khi thiết kế dạy học, đó là: liên kết đa chiều - kết hợp lịch sử, địa lý, nghệ thuật và sinh hoạt cộng đồng, trải nghiệm tại chỗ - từ bài giảng chuyển sang hoạt động thực địa, khảo sát, dự án cộng đồng.

Các thầy cô, nhà trường có thể có một số cách tiếp cận để nâng cao chất lượng giảng dạy Hà Nội học, như: dạy học theo không gian; dạy học theo dự án gắn tiểu vùng; trải nghiệm văn hóa - học ngoài lớp; tiếp cận liên ngành và số hóa… Việc kết hợp sử, địa, văn hóa, nghệ thuật và công nghệ thông tin (GIS, bản đồ số, thực tế ảo) để tái hiện không gian văn hóa sẽ giúp học sinh nhận dạng cấu trúc tiểu vùng và biến động không gian theo thời gian.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và đô thị hóa nhanh chóng, việc giáo dục thế hệ trẻ Thủ đô bằng nguồn lực di sản và văn hóa địa phương thông qua việc nâng cao chất lượng giảng dạy Hà Nội học mang ý nghĩa chiến lược: góp phần bảo tồn bản sắc, bồi đắp tinh thần công dân, đồng thời khẳng định Hà Nội là trung tâm văn hóa - giáo dục của cả nước.