Nhiếp ảnh thời AI: Sáng tạo, hỗ trợ nhưng không thay thế

Xu hướng nhiếp ảnh trong kỷ nguyên số

Trong xã hội số hóa ngày nay, nhiếp ảnh không còn là lãnh địa của riêng những tay máy chuyên nghiệp. Nhờ sự phổ biến của smartphone, mạng xã hội và các phần mềm chỉnh sửa ảnh tự động, bất cứ ai cũng có thể trở thành một "người kể chuyện bằng hình ảnh".

Nhiếp ảnh ngày càng len lỏi vào mọi lĩnh vực đời sống: báo chí, quảng cáo, thời trang, du lịch, thương mại điện tử, giáo dục nghệ thuật, thậm chí cả bảo tồn di sản. Những nền tảng như Instagram, TikTok, YouTube… đang định hình các xu hướng sáng tác ảnh mới, nơi mỗi người dùng vừa là người sáng tạo, vừa là người tiêu dùng nội dung hình ảnh.

Cùng với đó, các cuộc thi ảnh nghệ thuật và các triển lãm ảnh chuyên đề trong nước và quốc tế đang tạo động lực mạnh mẽ cho các nghệ sĩ nhiếp ảnh theo đuổi góc nhìn cá nhân, đề cao bản sắc và chiều sâu văn hóa. Xu hướng sáng tác thiên về ảnh đời thường, gần gũi nhưng mang thông điệp sâu sắc, đang được đánh giá cao. Các tác phẩm thủ công, ít can thiệp công nghệ nhưng giàu cảm xúc và tính nhân văn, đang dần được tái định giá trong bối cảnh "hình ảnh mì ăn liền" tràn lan trên môi trường số.

Nhà lý luận, phê bình nhiếp ảnh Vũ Đức Tân nhận định: "Nhiếp ảnh kỹ thuật số mở ra không gian sáng tạo rộng lớn, nhưng cái cốt lõi vẫn là ý tưởng nghệ thuật và góc nhìn của người nghệ sĩ. Công nghệ chỉ là phương tiện để hiện thực hóa tư duy thẩm mỹ". Chính vì thế, nhiều tay máy chọn cách kết hợp chọn lọc giữa công nghệ hiện đại và kỹ thuật truyền thống, tận dụng công cụ để phục vụ chứ không đánh mất bản sắc.

Nhiếp ảnh trong cuộc đua công nghệ và AI

Sự xuất hiện của trí tuệ nhân tạo (AI) đã làm rung chuyển nền tảng của nhiếp ảnh hiện đại. Giờ đây, chỉ với vài thao tác như nhập dòng lệnh mô tả, chọn tỷ lệ khung hình và phong cách ảnh, người dùng có thể tạo ra những bức hình "ảo" sống động trong vài giây mà không cần máy ảnh, không cần khoảnh khắc thực.

Sự tiện lợi này, tuy hấp dẫn, nhưng cũng làm dấy lên không ít tranh cãi về định nghĩa nghệ thuật nhiếp ảnh. Điển hình là trường hợp Jos Avery - một "nhiếp ảnh gia" nổi tiếng trên Instagram, người sau đó thừa nhận toàn bộ hơn 180 bức ảnh chân dung của mình được tạo bởi công cụ AI MidJourney, sau đó chỉnh sửa bằng Lightroom và Photoshop.

Gây chấn động hơn là sự kiện năm 2023, khi nhiếp ảnh gia người Đức Boris Eldagsen giành giải tại cuộc thi ảnh của Sony với một bức ảnh được tạo bởi AI. Ngay sau đó, ông từ chối nhận giải và khẳng định: "AI không phải là nhiếp ảnh. Chúng ta cần tách biệt rõ ràng giữa hai thực thể này". Hành động này được xem như lời tuyên ngôn của giới nhiếp ảnh về việc xác lập ranh giới giữa công nghệ và nghệ thuật.

Tại Việt Nam, các dự án như phục dựng ảnh liệt sĩ bằng AI của nhóm Team Lee hay bộ ảnh nhà văn, nhà thơ do kỹ sư Phạm Sơn thực hiện đã cho thấy AI là công cụ hữu hiệu để hiện thực hóa những ý tưởng sáng tạo, mang tính nhân văn. Tuy nhiên, như chính tác giả thừa nhận, AI vẫn cần được "học" thêm rất nhiều để hiểu được bối cảnh lịch sử, văn hóa, tinh thần dân tộc, những thứ mà chỉ con người mới có thể nắm bắt và truyền tải đầy đủ.

Người nghệ sĩ cần đi trước AI

Dù trí tuệ nhân tạo AI có thể tạo ra ảnh, chỉnh sửa tự động và tối ưu quá trình sản xuất hình ảnh, nhưng thứ mà nó thiếu và có thể sẽ không bao giờ đạt được là "cái hồn" trong mỗi khung hình. Một nhà báo từng chia sẻ: "Nhiếp ảnh không đơn thuần là kỹ thuật, mà là sự giao tiếp giữa nghệ sĩ và thế giới, là khả năng lưu giữ khoảnh khắc thực, điều mà máy móc không thể mô phỏng".

Trong tương lai, người làm nhiếp ảnh muốn không bị "vượt mặt" bởi AI thì cần phải chủ động nâng cao tư duy thẩm mỹ, liên tục cập nhật xu hướng và phát triển khả năng sáng tạo. Nhiếp ảnh gia Trần Thị Thu Đông, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam, nhấn mạnh rằng: "Cần mạnh dạn đổi mới tư duy sáng tạo, khám phá các đề tài mới, phong cách mới để đáp ứng thị hiếu thẩm mỹ ngày càng cao của công chúng".

Không chỉ đổi mới nội dung, người nghệ sĩ nhiếp ảnh cần có chiến lược chuyên nghiệp trong việc sử dụng công nghệ. Điều đó bao gồm: nắm vững các phần mềm hậu kỳ, biết cách dùng AI hỗ trợ trong phân tích hình ảnh, tổ chức kho dữ liệu ảnh lớn, hoặc tạo ý tưởng nhanh chóng qua công cụ mô phỏng ảnh. Song, vẫn kiểm soát chất lượng và giữ vững tiếng nói cá nhân trong mỗi bức hình.

Ngoài ra, tương lai của nhiếp ảnh không thể thiếu việc nâng cao đạo đức nghề nghiệp trong kỷ nguyên số. Khi ảnh có thể bị "giả mạo" bằng AI, điều quan trọng là mỗi nhiếp ảnh gia cần minh bạch trong quy trình sáng tác, chú trọng đến tính xác thực và nguyên tắc sử dụng công nghệ, đặc biệt là trong ảnh báo chí, ảnh tư liệu, ảnh nghệ thuật có giá trị lưu giữ lịch sử.

Các hội nghề nghiệp, tổ chức đào tạo và quản lý văn hóa cũng cần đóng vai trò dẫn dắt trong việc xác lập các tiêu chuẩn nghề nghiệp phù hợp với thời đại mới. Việc xây dựng các quy chuẩn rõ ràng về ranh giới giữa ảnh do con người tạo ra và ảnh tạo bởi AI sẽ giúp định vị rõ vai trò người nghệ sĩ trong xã hội số.

Cùng với đó, nhiếp ảnh gia nên chủ động tận dụng nền tảng mạng xã hội và các không gian số để quảng bá tác phẩm, xây dựng thương hiệu cá nhân và kết nối với cộng đồng yêu nghệ thuật. Đây chính là con đường để nghề nhiếp ảnh tiếp tục phát triển bền vững trong tương lai, không bị tụt hậu trước làn sóng công nghệ.

Công nghệ và AI sẽ tiếp tục phát triển, nhưng nhiếp ảnh đích thực - nơi cảm xúc, tư duy và bản sắc nghệ sĩ được gửi gắm vẫn cần đến con người. Bởi nhiếp ảnh không chỉ là hình ảnh, mà còn là câu chuyện, là tâm hồn, là dấu vết cá nhân giữa kỷ nguyên của những khung hình vô hồn.