Ô nhiễm kênh mương: "nút thắt" trong bài toán làm sạch sông ngòi Hà Nội

Khi đầu nguồn bị bỏ quên

Men theo con đường nhỏ dẫn vào mương Kẻ Khế (phường Ngọc Hà), thứ mùi đặc trưng của sự ô nhiễm xộc thẳng vào mũi, hắc nồng và khó chịu. Dưới chân chúng tôi là con mương Kẻ Khế, nhưng khó có thể gọi đây là một dòng chảy. Mặt nước đen kịt, đặc quánh như nhựa đường, sủi lên những bọt khí kỳ dị và phủ kín bởi rác thải sinh hoạt. Dòng nước gần như không chảy, chỉ tù đọng và bốc lên thứ mùi khiến người ta phải nín thở.

Bà Lê Kim Liên, một người dân đã sống ở đây hơn 40 năm, ngao ngán chỉ tay xuống dòng mương: "Chúng tôi sống ở đây lâu nên quen với mùi hôi này rồi. Cũng kêu nhiều lắm nhưng lần nào cũng thế, cứ có người đến dọn sạch được một thời gian thì đâu lại vào đấy. Nước thải, rác thải từ đâu cứ vô tư chảy dồn về như chẳng có gì ngăn cản được".

Tình cảnh tại mương Kẻ Khế không phải là cá biệt. Đó là một lát cắt điển hình cho bức tranh ô nhiễm kênh mương ở rất nhiều nơi trên địa bàn TP Hà Nội. Tại Hoài Đức, hệ thống kênh tiêu úng Cầu Ngà, Đan Hoài cũng trong tình trạng tương tự, hứng trọn nước thải từ các làng nghề chế biến nông sản. Ở Thanh Trì, Thường Tín, hệ thống kênh mương dọc sông Nhuệ, sông Đáy từ lâu đã trở thành “cống thải lộ thiên” cho các khu dân cư và làng nghề. Xa hơn về phía Đan Phượng, Mê Linh, những dòng kênh nội đồng cũng không khá hơn khi phải gánh thêm dư lượng thuốc bảo vệ thực vật và chất thải chăn nuôi chưa qua xử lý.

Những "mao mạch" của hệ thống thủy lợi Thủ đô đang thực sự bị tắc nghẽn và nhiễm độc nặng. Chỉ riêng hệ thống mương, kênh thoát nước tại Hà Nội đã tiếp nhận khoảng 300.000m³ nước thải mỗi ngày, trong đó phần lớn chưa được xử lý. Trạng thái ô nhiễm được mô tả “ngập ngụa rác thải, bốc mùi hôi thối nồng nặc, nước đen kịt, đặc quánh”.

Cải tạo sông ngòi phải bắt đầu từ kênh, mương

Đó là lời khẳng định của nhiều chuyên gia môi trường. Bởi, hệ thống kênh mương là nơi tiếp nhận và dẫn trực tiếp chất ô nhiễm từ nguồn thải vào sông ngòi. Nếu không xử lý tận gốc từ đây, mọi nỗ lực làm sạch sông chỉ là bề mặt, không bền vững. Chúng ta đang cố gắng gạn đục khơi trong ở phần ngọn, trong khi mạch máu chính (kênh mương) vẫn đang liên tục cung cấp nguồn ô nhiễm.

Nguyên nhân gốc rễ của vấn đề này nằm ở nhiều khía cạnh. Thứ nhất, hạ tầng thoát nước của Hà Nội đã xuống cấp, tốc độ đô thị hóa nhanh nhưng hệ thống thu gom, truyền dẫn nước thải về nhà máy xử lý không theo kịp. Thứ hai, cơ chế quản lý còn nhiều chồng chéo, chưa đồng bộ. Các kênh mương thủy lợi do các doanh nghiệp thủy lợi quản lý vận hành, nhưng trách nhiệm xử lý các vi phạm xả thải lại thuộc về chính quyền địa phương, gây khó khăn trong việc giám sát liên tục và xử phạt kịp thời. Thứ ba, ý thức của một bộ phận người dân chưa cao, vẫn còn tình trạng xả rác bừa bãi và lấn chiếm, cơi nới ra hai bên bờ kênh mương.

Đối mặt với thực trạng phức tạp này, việc giải cứu hệ thống kênh mương không thể chỉ là những giải pháp chắp vá, tình thế, mà đòi hỏi một chiến lược tổng thể, đồng bộ và quyết liệt từ chính quyền TP. Trước hết, cần một cuộc cách mạng trong tư duy quy hoạch. Nguyên tắc "hạ tầng đi trước" phải được áp dụng một cách triệt để, biến việc xây dựng hệ thống thu gom và xử lý nước thải thành điều kiện tiên quyết, bắt buộc cho mọi dự án phát triển đô thị mới, khu dân cư mới ở vùng ven. Việc cấp phép xây dựng phải đi đôi với việc phê duyệt phương án đấu nối, xử lý nước thải ngay từ đầu, chấm dứt tình trạng "nhà xây xong, hạ tầng chạy theo sau".

Đối với "bài toán" làng nghề, cần áp dụng giải pháp kép "cây gậy và củ cà rốt". Một mặt, cần quyết liệt quy hoạch, di dời các cơ sở sản xuất gây ô nhiễm nặng vào các cụm công nghiệp tập trung đã có sẵn hệ thống xử lý nước thải chung. Mặt khác, đối với các làng nghề không thể di dời, thành phố cần có chính sách hỗ trợ cụ thể: hỗ trợ vốn vay ưu đãi, chuyển giao công nghệ xử lý nước thải quy mô nhỏ, phù hợp với từng hộ gia đình, đồng thời xây dựng các trạm xử lý nước thải tập trung cho toàn xã. Song song với hỗ trợ là chế tài xử phạt nghiêm minh, đủ sức răn đe đối với những trường hợp cố tình vi phạm.

Cùng với đó, cần tăng mức xử phạt đối với hành vi đổ rác, xả thải trái phép vào kênh, có thể áp dụng hình thức phạt nguội qua camera. Các chuyên gia pháp lý cho rằng, chế tài xử phạt đối với những hành vi làm ô nhiễm kênh mương hiện vẫn còn chưa đủ sức răn đe. Theo quy định tại Điều 25 Nghị định 45/2022/NĐ-CP về xử phạt vi phạm trong bảo vệ môi trường, hành vi vứt, thải, bỏ rác thải trên vỉa hè, lòng đường hoặc vào hệ thống thoát nước thải đô thị, hệ thống thoát nước mặt; đổ nước thải không đúng quy định trên vỉa hè, lòng đường phố; hay thải bỏ chất thải nhựa phát sinh từ sinh hoạt vào ao, hồ, kênh rạch, sông... sẽ bị phạt tiền từ 1.000.000 đồng đến 2.000.000 đồng.

Rõ ràng, đây là mức phạt còn quá nhẹ để có thể làm “chùn” những đôi tay quen với tật xấu vứt rác, xả thải bừa bãi ra xuống kênh mương. Bên cạnh đó, ngoài tăng mức phạt cũng cần có cơ chế công khai, minh bạch các mức phạt và tăng cường kiểm tra thực tế sẽ giúp răn đe, thay đổi hành vi trong cộng đồng. Điều này sẽ tăng tính ngăn chặn, phòng ngừa đối với các hành vi gây ô nhiễm kênh mương.

Đặc biệt, giải pháp mang tính đột phá mà các chuyên gia môi trường nhắc đến chính là ứng dụng công nghệ hiện đại trong quản lý, giám sát hệ thống kênh mương. Việc ứng dụng công nghệ 4.0 vào quản lý như lắp đặt các trạm quan trắc tự động, sử dụng flycam giám sát và xây dựng ứng dụng để người dân có thể phản ánh trực tiếp các hành vi xả thải trái phép chắc chắn sẽ mang đến những hiệu quả tức thì và cũng chính là giải pháp lâu dài mang tính bền vững.