Vùng Tây Nguyên có hơn 5 triệu ha đất nông nghiệp; trong đó có 1,3 triệu ha đất đỏ bazan. Đây là lợi thế giúp vùng Tây Nguyên trở thành trung tâm sản xuất nông sản hàng hóa lớn của cả nước, đặc biệt là trái cây.
Hiện nay, dù có nhiều lợi thế để phát triển các sản phẩm nông sản xuất khẩu chủ lực như sầu riêng, chanh leo..., song nông dân Tây Nguyên còn sản xuất tự phát, thiếu sự liên kết, chạy theo giá cả thị trường nên ồ ạt phát triển “nóng.”
Rủi ro từ phát triển ồ ạt, tự phát
Ngày 17/9/2022 là thời điểm đáng nhớ của người trồng sầu riêng trên khắp cả nước, đánh dấu sự kiện hơn 100 tấn sầu riêng đầu tiên được xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc - thị trường tiêu thụ lớn nhất thế giới, mở ra cơ hội lớn cho ngành hàng sầu riêng của Việt Nam.
Đi cùng với niềm vui chung, thời gian qua, nông dân các tỉnh Tây Nguyên ồ ạt mở rộng diện tích trồng sầu riêng.
Sầu riêng là loại trái cây “vua” đã đem lại nguồn thu nhập vượt trội so với các loại cây trồng khác ở Tây Nguyên từ nhiều năm nay. Đặc biệt, từ năm ngoái, trái sầu riêng tươi của Việt Nam được xuất khẩu chính ngạch vào thị trường tỷ dân đã làm giá loại trái cây này tăng dựng đứng, có lúc lên gần 200.000/kg.
Lợi nhuận hàng tỷ đồng trên một hécta đất canh tác đã làm đổi đời nhiều nông hộ ở Tây Nguyên. Lợi nhuận cao đã tạo ra cơn lốc xoáy khiến nhiều nông hộ quyết định chuyển đổi sang trồng loại cây này, bất chấp khuyến cáo.
Toàn tỉnh Đắk Lắk có 22.458ha trồng sầu riêng, tăng 7.505ha so với năm 2022. Các huyện đang phát triển mạnh diện tích trồng sầu riêng như Krông Pắk, Buôn Hồ, Cư M’Gar, Krông Năng… Cùng với kỳ vọng về hiệu quả từ cây sầu riêng, người nông dân cũng đang bộn bề nỗi lo khi thời tiết năm nay khắc nghiệt trong việc chăm sóc cây sầu riêng, tình hình sâu bệnh hại và nỗi lo “cung vượt cầu.”
Tương tự, sau gần một năm kể từ khi lô sầu riêng đầu tiên được xuất khẩu chính ngạch sang Trung Quốc, tỉnh Lâm Đồng đang phải triển khai giải pháp để kiềm chế, ngăn phát triển “nóng” loại cây này. Theo thống kê, hiện nay diện tích sầu riêng trên địa bàn tỉnh Lâm Đồng là 17.163ha, tăng hơn 3.500ha so với năm trước đó.
Tại tỉnh Đắk Nông, diện tích sầu riêng toàn tỉnh năm 2020 là hơn 2.800ha. Đến cuối năm 2022, trên địa bàn tỉnh đã có hơn 6.100ha sầu riêng, tăng hơn gấp đôi so với năm 2020. Quy hoạch phát triển sầu riêng của tỉnh đến năm 2025 là 5.000ha, hiện đã vượt quy hoạch hơn 1.100ha. Ngành chức năng dự báo, diện tích loại cây trồng này ở Đắk Nông sẽ tiếp tục tăng mạnh trong thời gian tới.
Cũng như sầu riêng, nhiều loại cây trồng như chanh leo phát triển ồ ạt thời gian gần đây đã và đang phá vỡ quy hoạch cũng như định hướng phát triển nông nghiệp bền vững tại Tây Nguyên.
Khi thị trường càng có nhiều điều kiện đạt chuẩn bắt buộc ở các thị trường lớn, việc phát triển tự phát, thiếu quy hoạch khiến sản phẩm làm ra gặp khó trong khâu tìm kiếm thị trường. Từ đó, việc bị ép giá, sản phẩm không tìm được thị trường tiêu thụ trở thành gánh nặng của người nông dân.
Nhiều nông dân rơi vào tình cảnh “bán tống, bán tháo” mong gỡ lại ít vốn là điều dễ nhận thấy đối với sản xuất nông nghiệp tại các tỉnh Tây Nguyên thời gian vừa qua.
Cách đây 6 tháng, gia đình ông Nguyễn Văn Huyền, xã Ea Blang, thị xã Buôn Hồ, tỉnh Đắk Lắk thấy giá chanh leo cao (22.000-27.000 đồng/kg) nên quyết định vay mượn tiền để đầu tư trồng 1ha chanh leo. Thế nhưng, hiện nay, đang vào mùa thu hoạch rộ, gia đình ông Huyền chỉ bán được với giá 2.000-7.000 đồng/kg chanh leo. Theo ông Huyền, với giá chanh leo như hiện nay, thì không đủ chi phí sản xuất như giống, phân bón, tiền nhân công.
Xây dựng vùng nguyên liệu gắn liền với cấp mã số vùng trồng
Trước tình trạng phát triển trồng trái cây ồ ạt, tự phát tiềm ẩn nhiều rủi ro cho người trồng, mã số vùng trồng được xem như là “tấm hộ chiếu xuất ngoại” của nông sản Việt Nam.
Việc xây dựng vùng nguyên liệu gắn liền với cấp mã số vùng trồng là xu hướng tất yếu của các thị trường nhập khẩu hiện nay. Đây còn là tiêu chuẩn quan trọng để nông sản Việt Nam được hưởng những ưu đãi về thuế suất từ các Hiệp định thương mại tự do thế hệ mới.
Thời gian qua, ngành nông nghiệp, chính quyền các tỉnh Tây Nguyên đang nỗ lực cùng nông dân, hợp tác xã xây dựng, quản lý mã số vùng trồng để hướng tới nền nông nghiệp số hoàn chỉnh, đưa nông sản vươn xa ra thế giới.
Tỉnh Đắk Lắk đang xây dựng Đề án phát triển cây sầu riêng; thắt chặt quản lý mã số vùng trồng cũng như mã cơ sở đóng gói.
Thông tin từ Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Lâm Đồng, tỉnh hiện có 33 mã số vùng trồng sầu riêng xuất khẩu với diện tích hơn 2.000ha, thuộc 683 hộ với sản lượng đạt 75.000 tấn/năm.
Hiện toàn tỉnh Lâm Đồng cũng được Tổng cục Hải quan Trung Quốc cấp 5 mã số cơ sở đóng gói sản phẩm sầu riêng với tổng diện tích nhà xưởng 6.323m2, công suất đạt 275 tấn/ngày.
Tỉnh Đắk Lắk đã ban hành Kế hoạch triển khai công tác thiết lập, cấp và quản lý mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói nông sản xuất khẩu; phân công cụ thể các nhiệm vụ cho từng sở, ngành, địa phương.
Viện Khoa học kỹ thuật Nông Lâm nghiệp Tây Nguyên sẽ phối hợp với Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đào tạo, tập huấn cho nông dân các kỹ thuật để được cấp mã số vùng trồng; phối hợp kiểm tra, kiểm soát, hướng dẫn nông dân duy trì quy trình thường xuyên.
Ông Nguyễn Hoài Tâm, Chi cục trưởng Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật tỉnh Kon Tum, đánh giá việc công khai, minh bạch mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói nông sản xuất khẩu có vai trò quan trọng.
Ngành nông nghiệp tỉnh sẽ tăng cường kiểm tra, giám sát định kỳ các vùng trồng, cơ sở đóng gói đã được cấp mã số theo đúng hướng dẫn và quy định của nước nhập khẩu; đảm bảo các vùng trồng, cơ sở đóng gói luôn duy trì được tình trạng đáp ứng yêu cầu của nước nhập khẩu. Đồng thời, cập nhật đầy đủ thông tin trên cơ sở dữ liệu quốc gia về vùng trồng, cơ sở đóng gói xuất khẩu, hướng dẫn người dân, doanh nghiệp sử dụng phần mềm “Nhật ký đồng ruộng,” phần mềm “Quản lý cơ sở đóng gói” để cập nhật đầy đủ các thông tin theo yêu cầu của nước nhập khẩu.
Tính đến giữa tháng 5/2022, tỉnh Gia Lai đã hình thành 18 vùng sản xuất có tính chất công nghệ cao với tổng diện tích gần 3.490ha. Toàn tỉnh đã được cấp 146 mã số vùng trồng với diện tích hơn 7,129ha; trong đó có 19 mã số chanh dây, 17 mã số sầu riêng và 28 mã cơ sở đóng gói với tổng công suất khoảng 665-795 tấn quả tươi/ngày.
Thời gian qua, việc cấp mã số vùng trồng, mã cơ sở đóng gói được triển khai sâu rộng ở các đơn vị, nhà máy lớn, hộ cá thể, hợp tác xã có các sản phẩm nông nghiệp chủ lực đạt chất lượng, đầu tư quy mô.
Ông Lưu Trung Nghĩa, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Gia Lai cho biết năm 2023, tỉnh phấn đấu xây dựng được 180-200 mã số vùng trồng và khoảng 40-50 mã số cơ sở đóng gói nông sản phục vụ xuất khẩu.
Chuẩn hóa quy trình sản xuất
Trong chuyến công tác tại Tây Nguyên vừa qua, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Lê Minh Hoan phân tích việc xuất khẩu nông sản chính ngạch trong thời gian vừa qua, đặc biệt là sự kiện đưa quả sầu riêng sang thị trường Trung Quốc không chỉ là kết quả của sự dày công chuẩn bị, nỗ lực khắc phục khó khăn mà còn là bước khởi đầu về sự thay đổi “cách nghĩ, cách làm” của nông dân Việt Nam, chuyển từ tư duy mùa vụ, thương vụ sang tư duy thương phẩm, hợp tác lâu dài.
Nông dân, hợp tác xã, doanh nghiệp cần đề cao và tuân theo tính kỷ luật trong sản xuất, kinh doanh nông sản, phải “vượt qua chính mình” để tuân thủ nghiêm ngặt yêu cầu của thị trường.
Đã đến lúc, nông dân nhìn thị trường để sản xuất chứ không còn là sản xuất rồi mới tìm kiếm thị trường. Đây là câu chuyện cần sự vào cuộc của quản lý nhà nước và đòi hỏi trách nhiệm rất lớn của người nông dân
Theo Đề án Phát triển cây ăn quả chủ lực đến năm 2025 và năm 2030 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, định hướng phát triển khoảng 65.000-75.000ha cây sầu riêng, sản lượng 830.000-950.000 tấn; phát triển chanh leo khoảng 12.000-15.000ha, sản lượng 250.000-300.000 tấn. Các tỉnh trọng điểm sản xuất sầu riêng, chanh leo gồm Lâm Đồng, Đắk Lắk, Đắk Nông, Gia Lai…
Sầu riêng và chanh leo đều đã được xuất khẩu chính ngạch sang thị trường Trung Quốc - thị trường tỷ dân, hứa hẹn mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn.
Trước thực trạng phát triển nóng diện tích sầu riêng, chanh leo như hiện nay, ngành nông nghiệp và các địa phương ở Tây Nguyên đang khuyến cáo nông dân trồng theo quy hoạch.
Ngay từ đầu vụ sầu riêng năm 2023, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lâm Đồng đã đưa ra khuyến cáo nông dân không tự phát mở rộng diện tích sầu riêng tại các vùng có điều kiện đất đai, tưới tiêu nước không phù hợp; không tự phát chặt phá các loại cây trồng khác để chuyển sang trồng mới sầu riêng; không tự phát chuyển đổi vườn cây công nghiệp, cây khác đang trồng xen sầu riêng có hiệu quả sang trồng thuần cây sầu riêng.
Tương tự, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Đắk Nông, Đắk Lắk cũng tập trung tuyên truyền, phổ biến nhằm từng bước thay đổi thói quen, nhận thức của người dân, không sản xuất theo phong trào.
Theo Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Đắk Lắk Nguyễn Hoài Dương, thay vì tăng diện tích, sản lượng, nông dân cần tập trung tổ chức lại sản xuất, liên kết sản xuất, chuẩn hóa quy trình sản xuất từ lúc canh tác, thu hoạch đến chế biến, vận chuyển, phân phối nhằm nâng cao giá trị gia tăng; liên kết với doanh nghiệp đóng gói, chế biến, tiêu thụ, xuất khẩu và xây dựng thương hiệu, nâng cao giá trị và hiệu quả sản xuất.
Cùng với việc quản lý quy hoạch, khuyến cáo rủi ro khi mở rộng diện tích ồ ạt, các tỉnh Tây Nguyên đang tập trung vào việc chuẩn hóa quy trình sản xuất để nâng cao giá trị các sản phẩm nông sản xuất khẩu; trong đó có sầu riêng và chanh leo.
Tỉnh Gia Lai hiện có hơn 29.000ha cây ăn quả, diện tích sầu riêng khoảng 4.000ha. Dự kiến đến năm 2025, Gia Lai sẽ nâng diện tích sầu riêng lên 5.000ha. Sầu riêng ở Gia Lai chủ yếu được trồng ở các địa phương Chư Sê, Chư Prông, Ia Grai, Chư Păh, Chư Pưh, Đăk Đoa, Đức Cơ.
Hiện các địa phương này đang nỗ lực đầu tư canh tác cây sầu riêng theo tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP và hoàn thiện các thủ tục để được cấp mã số vùng trồng nhằm đáp ứng đủ điều kiện xuất khẩu chính ngạch.
Bên cạnh đó, tỉnh Gia Lai đang nỗ lực phát triển chanh leo thành cây “triệu đô,” cụ thể hóa mục tiêu 20.000ha chanh leo vào năm 2025. Ông Lưu Trung Nghĩa, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Gia Lai cho biết, để đưa cây chanh leo trở thành "cây trồng triệu đô," thời gian tới, tỉnh Gia Lai sẽ nỗ lực hỗ trợ doanh nghiệp, hợp tác xã liên kết với nhau tạo vùng nguyên liệu, xây dựng những vùng trồng.
Từ đó, hướng doanh nghiệp, người dân của Gia Lai sản xuất trái chanh leo có trách nhiệm và chất lượng để phục vụ xuất khẩu. Ngành nông nghiệp cùng với các doanh nghiệp sản xuất các khu giống để phát triển cây chanh leo bền vững.
Tại tỉnh Đắk Nông, toàn tỉnh hiện có 6.100ha sầu riêng; trong đó hơn 2.000ha cho thu hoạch, sản lượng đạt gần 23.000 tấn. Trên địa bàn tỉnh đã có 8 tổ chức, cá nhân được cấp chứng nhận sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP và hữu cơ với 155ha.
Tỉnh đang tiếp tục hỗ trợ nông dân phát triển sản xuất, ứng dụng khoa học, kỹ thuật vào chăm sóc sầu riêng, hỗ trợ phát triển hợp tác xã; kêu gọi doanh nghiệp đầu tư, liên kết với nông dân để có đầu ra ổn định, phát triển bền vững.
Với diện tích cây ăn quả năm 2022 là 51.983ha, tỉnh Đắk Lắk phấn đấu trong tương lai gần sẽ trở thành thủ phủ trái cây vùng Tây Nguyên.
Tỉnh kiến nghị Cục Trồng trọt (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) chỉ đạo cơ quan chuyên môn tiếp tục đẩy mạnh nghiên cứu, chọn tạo ra những giống mới có năng suất, chất lượng phù hợp thị trường, đáp ứng các tiêu chuẩn xuất khẩu; nghiên cứu hoàn thiện, chuyển giao vào sản xuất các quy trình canh tác tiên tiến, quy trình xử lý ra hoa trái vụ hiệu quả, kỹ thuật xử lý, quản lý dịch hại, công nghệ xử lý, bảo quản, chế biến sau thu hoạch.
Cục cần hỗ trợ thông tin thị trường, xúc tiến thương mại, kêu gọi đầu tư từ các doanh nghiệp trong và ngoài nước, định hướng sản xuất lâu dài, ổn định và phù hợp với nhu cầu khách hàng; đồng thời có chính sách hỗ trợ, thu hút và tạo điều kiện cho các doanh nghiệp đầu tư vào công nghiệp chế biến nông sản.
