Phở - từ hương vị quen thuộc đến biểu tượng sáng tạo của Hà Nội

Nhằm tăng cường công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể “Phở” sau ghi danh vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia, sáng 11/10, Sở VH&TT Hà Nội tổ chức Tọa đàm “Phở - câu chuyện từ di sản văn hoá phi vật thể đến công nghiệp sáng tạo”.

Từ món ăn dân dã đến di sản văn hoá của người Việt

Phở vốn sinh ra từ đời sống lao động bình dị, nhưng theo thời gian, món ăn ấy đã vượt ra khỏi khuôn khổ ẩm thực để trở thành biểu tượng văn hoá của người Việt. Trong bát phở là hương vị của quê hương, là tinh thần sáng tạo, sự khéo léo và lòng tự hào dân tộc. Từ gánh hàng rong buổi sớm, từ nồi nước dùng nghi ngút khói bên vỉa hè Hà Nội, phở đã đi vào thơ ca, âm nhạc, phim ảnh – và nay, đang tiến bước trên hành trình trở thành di sản của nhân loại.

Theo các chuyên gia, nhà nghiên cứu, phở là tấm gương phản chiếu lịch sử giao lưu, tiếp biến văn hoá. Nó lưu giữ nét truyền thống nhưng cũng mở rộng để đón nhận sự thay đổi. Người Hà Nội vẫn coi phở là món ăn của tâm hồn, trong khi mỗi địa phương khác lại có cách riêng để giữ vị phở của mình: đậm đà ở Nam Định, thanh thoát ở Lạng Sơn, nồng nàn ở Gia Lai. Chính sự đa dạng ấy làm nên sức sống bền bỉ của món ăn này.

Theo Phó Trưởng phòng Quản lý Di sản văn hoá phi vật thể - Cục Di sản văn hoá, Bộ VHTT&DL Phạm Cao Quý, Việt Nam đang từng bước hoàn thiện hồ sơ trình UNESCO để ghi danh phở là di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là bước tiếp nối của hành trình bảo tồn và phát huy di sản ẩm thực Việt, đồng thời khẳng định năng lực và vị thế của đất nước trong lĩnh vực di sản văn hoá. Đến nay, Việt Nam đã có 16 di sản văn hoá phi vật thể được UNESCO ghi danh, và chưa một hồ sơ nào bị từ chối. “Nếu thành công, phở sẽ là minh chứng mới cho sức sáng tạo và tinh thần gìn giữ của người Việt trong việc đưa giá trị văn hoá dân tộc ra thế giới” – ông Phạm Cao Quý nhấn mạnh.

Hà Nội – trung tâm gìn giữ và lan tỏa giá trị di sản

Không chỉ là nơi sinh nổi tiếng với món phở, Hà Nội còn đang trở thành trung tâm kết nối, nơi những giá trị truyền thống được tái sinh qua các hoạt động giáo dục, nghiên cứu và quảng bá. Cùng với nhịp phát triển của đô thị hiện đại, việc giữ hồn cốt văn hoá của phở được xem là cách để Thủ đô khẳng định bản sắc của mình.

Tại nhiều trường đại học, đặc biệt là Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), phở không chỉ được nhắc đến như một món ăn, mà còn như một trường hợp điển hình trong nghiên cứu di sản phi vật thể. Sinh viên được học về phở trong các môn du lịch, báo chí, văn hoá học, như một cách để hiểu về bản sắc Hà Nội, về sự giao thoa của truyền thống và hiện đại trong ẩm thực.

Theo TS Lê Thị Thu Hương, Viện trưởng Viện Hà Nội học và Đào tạo quốc tế, việc đưa phở vào chương trình giảng dạy là cách để lan toả tình yêu và ý thức bảo tồn di sản đến thế hệ trẻ. Bà cho rằng, bảo tồn không chỉ là lưu giữ nguyên vẹn một món ăn, mà là tiếp tục truyền cảm hứng sáng tạo trên nền giá trị cũ. Chính tinh thần đó khiến phở có thể vượt ra khỏi biên giới của một món ăn, trở thành “đại sứ” văn hoá của Việt Nam trên bản đồ ẩm thực thế giới.

Khi Hà Nội chủ trì xây dựng hồ sơ trình UNESCO, việc phối hợp cùng các địa phương như Nam Định, Lạng Sơn, Cao Bằng hay Gia Lai… sẽ giúp nhận diện toàn diện hơn về phở Việt. Đó là quá trình nghiên cứu, kiểm kê và ghi nhận những biến thể khác nhau, để chứng minh sự phong phú và giá trị văn hoá đặc biệt của món ăn này. Theo TS. Hương, “ghi danh không phải là đích đến, mà là một hành trình dài để nâng cao nhận thức cộng đồng, lan toả tình yêu với di sản và khơi dậy niềm tự hào dân tộc”.

Bảo tồn tri thức dân gian

Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, việc giữ cho phở Hà Nội vẫn mang hương vị xưa là một thách thức lớn. Đời sống hiện đại khiến nhiều người quen với phở ăn liền, phở đóng gói hay thậm chí là mô hình “phở số” với robot và trí tuệ nhân tạo tham gia chế biến. Sự tiện lợi ấy là cần thiết, nhưng nó cũng đặt ra câu hỏi: liệu phở có còn giữ được linh hồn của mình nếu rời xa không gian văn hoá truyền thống?

Với nhiều người, phở chỉ thực sự trọn vẹn khi người thưởng thức cảm nhận được hơi thở văn hoá trong từng bát nước dùng, trong mùi hương hành hoa, trong không khí se lạnh của một sáng mùa đông Hà Nội. Những yếu tố tưởng chừng nhỏ bé ấy làm nên giá trị phi vật thể – thứ không thể số hoá hay thay thế bằng bất kỳ công nghệ nào.

Tuy nhiên, theo TS Phạm Thị Lan Anh, Trưởng phòng Quản lý Di sản văn hoá (Sở VH&TT Hà Nội), bảo tồn không có nghĩa là đứng yên. Những biến tấu như phở cuốn, phở trộn, phở chiên phồng hay phở gà nghệ thuật cho thấy khả năng thích ứng linh hoạt của người Hà Nội. Sự sáng tạo ấy không làm mất đi bản sắc, mà giúp di sản tiếp tục sống trong đời sống hiện đại. Cùng với đó, nhiều cơ quan báo chí và DN đã góp phần quan trọng trong việc quảng bá phở Hà Nội. Báo Kinh tế & Đô thị cùng các đơn vị như Acecook Việt Nam đã chung tay lan toả tinh thần bảo tồn và phát huy giá trị di sản, biến câu chuyện ẩm thực thành một phần của chiến lược phát triển văn hoá đô thị. Theo đó, chỉ khi cộng đồng cùng tham gia – từ nghệ nhân, sinh viên, người tiêu dùng cho tới DN – thì di sản mới thật sự có sức sống và ý nghĩa trong hiện tại.

Câu chuyện về phở không chỉ là hành trình bảo tồn, mà còn là tầm nhìn phát triển của một đô thị sáng tạo. Hà Nội đang từng bước biến những giá trị văn hoá truyền thống thành động lực cho tăng trưởng mới. Từ một món ăn, phở đã mở ra những hướng đi cho du lịch ẩm thực, cho quảng bá thương hiệu quốc gia, cho công nghiệp sáng tạo gắn với văn hoá.

Theo TS. Lê Thị Thu Hương, giá trị bền vững nhất của phở nằm ở chỗ nó có thể nuôi dưỡng cả tinh thần lẫn vật chất cho người làm nghề. Khi nghệ nhân sống được bằng nghề, khi người trẻ học được cách trân trọng di sản và tìm thấy cơ hội từ đó, thì hành trình bảo tồn mới thực sự có ý nghĩa. Thành phố Hà Nội đang kiên trì theo đuổi hướng đi ấy bằng những chính sách khuyến khích sáng tạo văn hoá, tổ chức các sự kiện quảng bá ẩm thực, xây dựng thương hiệu cho sản phẩm văn hoá. Mỗi bước đi, dù nhỏ, đều góp phần khẳng định vị thế của Thủ đô – nơi giữ gìn truyền thống nhưng luôn biết làm mới để thích ứng với thời đại.

Có thể thấy, từ nồi nước dùng nghi ngút khói nơi góc phố cho tới không gian hội thảo quốc tế, phở Hà Nội đã đi một chặng đường dài để khẳng định vị thế trong lòng người Việt và bạn bè thế giới. Hà Nội, bằng tầm nhìn văn hoá và tinh thần sáng tạo, đang biến phở thành cầu nối giữa quá khứ và tương lai, nơi di sản không chỉ được lưu giữ mà còn được làm giàu, được kể lại bằng ngôn ngữ của thời đại mới.

Khi văn hoá được nhìn nhận là nền tảng của phát triển, mỗi giá trị truyền thống như phở sẽ không chỉ là ký ức, mà là sức mạnh nội sinh giúp Thủ đô tiếp tục khẳng định vị thế của một thành phố nghìn năm văn hiến, nơi quá khứ và hiện tại hoà quyện, tạo nên bản sắc riêng có của Hà Nội hôm nay.