Quản lý báo chí - những câu chuyện khó quên

Trong quá trình công tác, có những giai đoạn tôi được phân công làm Phó trưởng Ban Tư tưởng - Văn hóa T.Ư trực tiếp phụ trách công tác báo chí; sau đó là Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thông tin, cũng là cơ quan quản lý báo chí, rồi Bí thư Thành ủy Hà Nội, tôi có nhiều cơ hội gắn bó và thường xuyên làm việc trực tiếp với báo chí. Trong bộn bề công việc, tôi vẫn làm một nhà báo không chuyên, thường xuyên viết bài cho các báo và có những kỷ niệm, những câu chuyện, bài học liên quan đến báo chí mà tôi luôn nhớ.

Như tôi đã viết trong cuốn sách “Đi tìm một vì sao”, từ khi đất nước tiến hành công cuộc đổi mới, báo chí luôn là lực lượng đi tiên phong và có những tiến bộ vượt bậc so với những tháng năm trước đó. Thật khó ai quên được một thời bao cấp, không chỉ là trong lĩnh vực kinh tế mà hoạt động báo chí cũng bị cầm tay chỉ việc, gò bó, cứng nhắc, rập khuôn, thiếu hấp dẫn… Cùng với những đổi mới mang tính cách mạng trên lĩnh vực kinh tế, với báo chí, tính công khai, dân chủ, quyền tự do ngôn luận của người dân được đề cao, cởi mở hơn trước rất nhiều. Việc quản lý báo chí đầu những năm 2000 cũng đặt ra không ít vấn đề cấp bách. Chúng ta khuyến khích sự đa dạng, phong phú về thông tin, nhưng phải giữ vững định hướng chính trị; thông tin nhanh nhạy, kịp thời, nhưng phải đúng đắn, trung thực, mang tính xây dựng, góp phần vào sự ổn định và phát triển đất nước. Đó cũng là lúc chủ nghĩa xã hội ở Liên xô và Đông Âu tan rã, đã tác động mạnh mẽ và sâu sắc đến tư tưởng, tình cảm, niềm tin của mọi người. Có những câu hỏi anh em làm báo thường nêu lên, vừa là vấn đề nghiệp vụ, chuyên môn, vừa là yêu cầu, đòi hỏi của công tác quản lý, như giữa yêu cầu nhanh, nhạy, kịp thời với yêu cầu chính xác, đúng định hướng thì cái nào quan trọng hơn? Trong khi trao đổi, tôi nói cả hai đều quan trọng. Thông tin đúng, nhưng chậm, không còn tính thời sự nữa thì sự đúng ấy cũng bằng thừa; thông tin nhanh nhưng sai, dù có cải chính nhưng hậu quả đã xảy ra thì cũng không làm lại được, đó là chưa kể, nhiều thông tin sai nhưng không được cải chính.

Từ khi đất nước tiến hành công cuộc đổi mới, báo chí ở TP Hồ Chí Minh phát triển rất mạnh, có nhiều cải tiến, đổi mới cả về hình thức lẫn nội dung; có những lúc lượng phát hành của Báo Tuổi trẻ lên đến gần một triệu bản. Điều đó chứng tỏ công chúng rất yêu mến, quan tâm đến báo chí. Xét về khách quan, quan niệm cũng như cách thức hoạt động của báo chí ở TP Hồ Chí Minh ít bị ảnh hưởng bởi cách thức làm báo có phần gò bó, thiếu sinh động, hấp dẫn ở miền Bắc. Nổi lên là các tờ Tuổi trẻ, Thanh niên, Công an TP Hồ Chí Minh, Phụ nữ TP Hồ Chí Minh, Người lao động... Ở T.Ư, báo của các đoàn thể chính trị - xã hội: Lao động, Tiền phong, Đại đoàn kết... cũng có nhiều cải tiến, đổi mới. Thế nhưng khi đó cũng có không ít ý kiến lo ngại sự bung ra thái quá của một số cơ quan báo chí. Sự thật, cũng có cơ quan báo chí coi nhẹ sự kiểm soát chất lượng, tính đúng đắn, trung thực của tin bài. Dân gian ngày đó lưu truyền chuyện đồng chí Sáu Dân - Bí thư Thành ủy TP Hồ Chí Minh gọi điện nhắc nhở Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin Ca Lê Thuần được “chế” theo lời bài hát “Lời người ra đi” của Bộ trưởng Trần Hoàn: "Một buổi chiều, anh Sáu Dân tê-lê-phôn cho Ca Lê Thuần, rằng kinh tế nhiều thành phần, rằng báo chí chỉ một thành phần. Hãy nhớ lấy... nghe em!". Có lẽ đó là một câu chuyện vui để chuyển tải một thông điệp về sứ mệnh, vai trò của báo chí và yêu cầu quản lý trong quá trình đổi mới.

Vị thế của báo chí ở nước ta dẫu không được chính thức thừa nhận là quyền lực thứ tư trong đời sống xã hội, nhưng ai cũng hiểu đó là thứ quyền lực rất lớn. Báo chí được chính thức thừa nhận "là tiếng nói của Đảng, Nhà nước, là diễn đàn của Nhân dân". Một khi bài báo, bản tin được đăng lên, không ai có thể tách bạch bài báo, bản tin đó chỉ là tiếng nói của cá nhân tác giả hay là tiếng nói của cơ quan báo chí. Đấy là chưa kể sức mạnh lan tỏa từ những bút danh có uy tín lớn. Mọi người đều nhớ ảnh hưởng, tác động xã hội, tính chỉ đạo của các bài báo được ký tên NVL lớn biết chừng nào. Đó là sức mạnh của báo chí khi được phát huy đúng cách.

Là người luôn ủng hộ nhiệt thành sự đổi mới, cởi mở đối với báo chí; càng hiểu rõ sức mạnh của báo chí, dư luận chừng nào, tôi càng lo lắng với trách nhiệm quản lý, chế ngự mặt lạm dụng, tiêu cực trong đội ngũ các nhà báo chừng đó. Tôi hiểu các nhà báo đều là những con người, có đúng, có sai; có ưu, có khuyết. Trong số họ có rất nhiều người tốt, có kiến thức sâu rộng, có đạo đức, lương tâm nghề nghiệp, nhưng cũng có những người không đủ kiến thức, nghiệp vụ, chuyên môn lẫn tư cách đạo đức. Báo chí có rất nhiều phát hiện mà không cơ quan quản lý Nhà nước nào làm được, truyền tải những thông tin quan trọng, kịp thời cho lãnh đạo. Những bài báo, bản tin có tác dụng tích cực như vậy nhiều không kể hết. Nhưng cũng không ít trường hợp báo chí đưa ra những thông tin sai sự thật, thậm chí là suy diễn, bịa đặt gây ảnh hưởng tiêu cực đến dư luận xã hội. Chả thế, ngày đó ông Hà Văn Ban, Chủ tịch tỉnh Thanh Hóa, sau những vụ việc rầm rĩ liên quan đến địa phương, trong đó có rất nhiều thông tin không đúng được đưa lên mặt báo, trong một lần họp, làm việc với báo chí, ông phải thốt lên: "Tôi là người dân tộc, sinh ra lớn lên ở rừng, nhưng cọp tôi không sợ, mà sợ báo".

Trên thực tế, không phải chỉ có một ông Hà Văn Ban sợ báo chí thông tin sai sự thật. Có lần một đồng chí Bí thư đứng đầu một TP lớn ở miền Trung (xin không tiết lộ họ tên), là người có tính cách mạnh mẽ, quyết liệt, rất nổi tiếng về tinh thần dám chống tiêu cực, gọi điện "nhờ" Bộ trưởng Văn hóa - Thông tin xử lý việc báo chí thông tin sai sự thật. Tôi nói: "Để có căn cứ cho việc xử lý vi phạm, xin anh gửi cho Bộ một công văn đề nghị". Sau khi cân nhắc, đồng chí Bí thư Thành ủy đó gọi lại cho tôi: “Thôi anh ạ, dù biết là báo đăng sai nhưng mình không thắng được báo đâu!”. Đó là câu chuyện có thật mà tôi vẫn nhớ.

Thời điểm ấy cả nước có hơn 600 cơ quan báo chí. Rất nhiều vấn đề mới đặt ra: Giải quyết ra sao mối quan hệ giữa quản lý và phát triển? Làm thế nào để tránh sự cực đoan từ hai phía “không quản được thì cấm” và “báo chí bung ra không cần định hướng”; giữa thông tin nhanh và chính xác thì ưu tiên cho cái gì?... Không ít khó khăn, lúng túng đã gặp phải, cả trong quá trình xây dựng Luật Báo chí và trong công tác chỉ đạo, quản lý hàng ngày. Từ những việc cụ thể, cấm hay không cấm đưa những thông tin nhạy cảm chính trị, thông tin đời tư. Nhưng như thế nào là thông tin nhạy cảm? Việc gì là đời tư? Trong sự phân công chỉ đạo, quản lý giữa Bộ Văn hóa - Thông tin và Ban Tư tưởng - Văn hóa: họp giao ban ở đâu, cơ quan nào nhận xét, đánh giá, xử lý các sai phạm của báo chí?...

Cùng với quá trình đổi mới, báo chí đã phát triển rất mạnh mẽ về cả số lượng và loại hình, trong đó có những loại hình báo chí mới, theo xu hướng hiện đại, công nghệ số, đa phương tiện. Cục Báo chí - cơ quan chuyên trách quản lý Nhà nước về báo chí được Bộ trưởng Bộ Văn hóa - Thông tin ký quyết định thành lập ngày 16/7/2003, đã có nhiều thay đổi về cơ cấu tổ chức; phạm vi, đối tượng quản lý, chức năng và nhiệm vụ của Cục được mở rộng, mang theo nhiều trọng trách mới, quan trọng hơn, đáp ứng với các loại hình báo chí hiện đại mới ra đời. Văn bản quy chế trả lời phỏng vấn báo chí của Bộ Văn hóa - Thông tin thời điểm đó xuất phát từ yêu cầu công tác quản lý báo chí, trong đó quy định quyền được trả lời hoặc không trả lời của người được phỏng vấn…, để tránh bị lợi dụng từ cả hai phía người hỏi và người trả lời, văn bản quy định các cơ quan báo chí phải chịu trách nhiệm về thông tin của mình… Đó là những câu chuyện quản lý báo chí đầu những năm 2000, nhưng đến hôm nay dường như vẫn đang là những vấn đề rất thời sự đối với công tác lãnh đạo, quản lý báo chí.

Sau này về làm Bí thư Thành ủy Hà Nội, trung tâm chính trị - kinh tế, văn hóa, đồng thời cũng là trung tâm báo chí của đất nước, tôi càng cảm nhận được vai trò quan trọng của báo chí; càng mong nhận được sự chia sẻ, đồng hành của đội ngũ báo chí với Thủ đô qua từng công việc cụ thể. Có thể nói, trước mỗi việc lớn, việc khó, nếu nhận được sự chia sẻ, ủng hộ, đồng tình của báo chí đã là một nửa của thành công. Qua kênh thông tin quan trọng này, TP luôn biết được rõ hơn phản hồi của dư luận, của Nhân dân đối với những việc Hà Nội đã và đang triển khai có đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn hay không. Thật sự không thể kể hết những câu chuyện liên quan đến công tác xử lý, điều hành công việc ở Thủ đô mà nhờ có báo chí phát hiện nên tôi đã biết được để xử lý, như việc phá dỡ, giải tỏa những công trình xây trái phép ở công viên Thủ Lệ, việc cắt ngọn các tòa nhà cao tầng xây sai phép ở Thủ đô… Nếu không có sự đồng hành, vào cuộc nhiệt tình của các cơ quan báo chí thì Hà Nội khó có thể thắng được các thế lực tiêu cực chống lưng cho các sai phạm đó. Dĩ nhiên trong quá trình phát hiện và xử lý các vi phạm, có những chuyện báo đăng đúng và chuyện đăng không đúng, nhưng như tôi thường nhắc các cơ quan quản lý, để cho báo đăng tin sai thì mình cũng là người có lỗi vì đã không cung cấp thông tin chính xác, kịp thời. Như chuyện Hà Nội chặt cây, thay cây trên một số tuyến phố, nhưng vì không có sự thông tin, giải thích, là một bài học không thể nào quên. Không có nhà lãnh đạo nào lại ấu trĩ, dại dột đến mức ra lệnh chặt hạ cây xanh đường phố, nhưng ngày ấy báo chí đã tạo ra một cơn bão dư luận lên án lãnh đạo Thủ đô hủy diệt cây xanh. Thông tin đúng sai lẫn lộn vượt khỏi tầm kiểm soát. Rút kinh nghiệm, những lần thay cây sau này trên một số tuyến phố, do có thông tin công khai, chủ động nên đã không gây ra sự phản ứng của dư luận. Trong suốt mười năm làm Bí thư Thành ủy Hà Nội, tôi luôn coi báo chí là một kênh thông tin cực kỳ quan trọng góp phần hình thành nên các quyết định.

Trong các cuộc gặp gỡ báo chí, tôi vẫn thường nói, với khối lượng công việc rất lớn, dù lãnh đạo TP có bao quát, quán xuyến đến mức nào đi nữa cũng không thể sâu sát hết được, chắc chắn vẫn cần đến sự đồng hành của báo chí. Qua báo chí, tôi cũng hiểu cán bộ, đảng viên và Nhân dân luôn mong Thủ đô làm được nhiều tốt hơn. Đây cũng là cơ sở quan trọng để TP giải quyết công việc được kịp thời và tốt hơn. Hàng loạt các vấn đề khó, vấn đề mới của TP được triển khai đều có sự tham gia của báo chí, tạo nên sự đồng thuận và cả sự phản hồi để góp phần cho Hà Nội phát triển nhanh hơn.

Tôi luôn chia sẻ với báo chí trong vấn đề cung cấp thông tin nhanh và chính xác, kể cả những thông tin nhiều người cho là nhạy cảm, có ảnh hưởng lớn đến dư luận xã hội. Thậm chí càng là những vấn đề nhạy cảm, quan trọng càng cần có sự tham gia của báo chí. Như chuyện sự cố tai nạn pháo hoa nổ gây chết người trước ngày Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội, nhiều ý kiến yêu cầu cấm báo chí đưa tin, nhưng tôi đã làm ngược lại, cho đưa tin và nói rõ lý do gây nên tai nạn. Thế là mọi việc đều êm, chẳng ai suy diễn thêm điều gì. Và còn nhiều câu chuyện khác nữa…

Ngày nay mạng xã hội phát triển hết sức nhanh chóng, có không ít người đã lợi dụng để hoạt động trục lợi, kinh doanh phi pháp, xâm phạm thông tin đời tư... Trong bối cảnh đó vai trò lĩnh xướng, dẫn dắt dư luận xã hội của báo chí càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Đứng trước những vấn nạn thuốc giả, sữa, mỹ phẩm, thực phẩm độc hại… đang lan tràn trong xã hội, nhiều người đã lợi dụng các phương tiện truyền thông, câu kết với những người nổi tiếng, kể cả lợi dụng các cơ quan báo chí để lan truyền những thông tin giả mạo. Hậu quả từ những hành vi này gây tác hại còn lớn hơn rất nhiều những hành vi tham nhũng đã bị pháp luật xử lý hình sự. Dư luận đòi hỏi các cơ quan quản lý Nhà nước, các bộ ngành chức năng phải xắn tay vào cuộc, sớm lập lại trật tự. Phải có những biện pháp xử lý nghiêm khắc thỏa đáng và sự vào cuộc kịp thời của báo chí, góp phần lan tỏa những nhân tố tích cực, đẩy lùi tiêu cực, đem lại niềm tin cho người dân.