Rác về chốn cũ, trách nhiệm “lạc” về đâu?

Những gam màu nhếch nhác

Đường Tuyến 04, thuộc khu đất dịch vụ Đồng Đế, phường Dương Nội, TP Hà Nội, từ lâu đã nhức nhối với vấn nạn rác thải sinh hoạt. Tại đây xuất hiện nhiều bãi rác tự phát, án ngữ dọc hai bên đường khiến cho bất cứ ai đi qua cũng cảm thấy khó chịu. Đầu tháng 8/2025, cùng với 125 xã phường khác trên địa bàn TP, phường Dương Nội cũng rầm rộ ra quân tổng vệ sinh môi trường. Những bãi rác tự phát dọc đường Tuyến 04 khu Đồng Đế cũng được dọn dẹp sạch sẽ. Người dân nơi đây vui mừng với viễn cảnh không phải hằng ngày bịt mũi, nhăn mặt khi đi qua tuyến đường này nữa. Tuy nhiên, niềm vui ấy không kéo dài. Chẳng bao lâu sau đợt ra quân, tình trạng vứt rác bừa bãi nơi đây lại tái diễn và những bãi rác tự phát tiếp tục mọc lên hai bên đường như thách thức dư luận cùng sự kiên nhẫn của người dân địa phương. Ghi nhận vào chiều 16/9, phóng viên Kinh tế & Đô thị nhận thấy hai bên đường, khu vực gần Trung tâm thương mại Aeon Hà Đông, đều ngập tràn rác thải. Rất nhiều loại rác được vứt bỏ bừa bãi, đốt cháy nham nhở và bốc mùi hôi thối khó chịu. Gần các bãi rác tự phát này vẫn tồn tại những tấm băng rôn đỏ với dòng chữ “Cấm đổ rác” nhưng dường như phương thức chống “rác tặc” bằng khẩu hiệu như thế này đã không còn mang lại hiệu quả.

Tương tự, đường 70, đoạn chạy qua địa phận phường Xuân Phương, khu vực qua làng Miêu Nha cũng đang bị rác thải “tấn công”. Trước đây, khu vực này trực thuộc phường Tây Mỗ, quận Nam Từ Liêm (cũ), vấn nạn rác thải sinh hoạt vứt bỏ bừa bãi từng là vấn đề nhức nhối. Đặc biệt là khu vực trước cổng khu đô thị Dream Town xuất hiện một bãi rác tự phát lớn, thường xuyên xảy ra tình trạng đốt rác gây ô nhiễm nghiêm trọng. Sau nhiều lần phản ánh của báo chí và dư luận, chính quyền phường Tây Mỗ khi đó đã có những biện pháp mạnh tay và đã xóa bỏ được bãi rác tự phát này. Tuy nhiên, sau ngày 1/7/2025, khi khu vực này chuyển về địa phận phường Xuân Phương (mới), tình trạng đổ rác ở đây lại tái diễn và hiện nay, một bãi rác tự phát lớn lại chình ình mọc lên khiến người dân địa phương không khỏi bức xúc. Cách đó chỉ vài trăm mét, ở khu vực trước khu dự án Làng giáo dục quốc tế, hiện cũng xuất hiện một bãi rác tự phát lớn nằm ngay bên đường. Nơi đây không chỉ có rác thải sinh hoạt mà còn có nhiều loại rác thải rắn, phế thải xây dựng… được đổ tràn lan, gây ô nhiễm môi trường.

Chị Nguyễn Thị Hồng - một người dân sống trong làng Miêu Nha cho biết: "Tình trạng rác thải bừa bãi ở dọc đường 70 có từ nhiều năm nay. Đợt vừa rồi tưởng như đã dẹp xong, giờ đâu lại vào đó. Hàng ngày đi làm qua tuyến đường này tôi rất khó chịu. Đặc biệt vào buổi chiều tối, đường thì đông đúc, ùn tắc trong khi bãi rác trước công khu đô thị Dream Town bị đốt khói mù mịt như muốn ngạt thở". Anh Nguyễn Văn Tuấn - một công nhân vệ sinh môi trường có thâm niên gần 10 năm trong nghề, chia sẻ với giọng mệt mỏi: "Nghề của chúng tôi là làm sạch đẹp cho TP, nhưng nhiều lúc thấy nản lòng. Có những điểm chúng tôi vừa huy động máy móc, nhân lực dọn sạch bong, quay đi quay lại đã thấy một đống xà bần mới đổ. Công sức của anh em như muối bỏ bể. Chúng tôi dọn phần ngọn, nhưng cái gốc của vấn đề thì vẫn còn đó". Nỗi ám ảnh của người dân và sự vất vả của công nhân vệ sinh môi trường chính là lát cắt chân thực nhất về sự thất bại của những nỗ lực làm sạch mang tính thời điểm. Rác không tự nhiên sinh ra, nó là sản phẩm của đời sống đô thị, và việc nó xuất hiện sai chỗ là triệu chứng của một "căn bệnh" lớn hơn, liên quan đến cả hệ thống quản lý và ý thức cộng đồng.

Vòng luẩn quẩn trách nhiệm

Thời gian qua, TP Hà Nội đã có nhiều nỗ lực nhằm chỉnh trang đô thị, trong đó chiến dịch “tổng vệ sinh” được coi là hoạt động điểm nhấn. Chỉ đạo từ lãnh đạo TP nhấn mạnh, mục tiêu làm cho đường phố “sáng - xanh - sạch - đẹp”, gắn với việc nâng cao ý thức người dân. Ngay sau lễ phát động, các sở, ngành, đoàn thể và hàng nghìn người dân đã đồng loạt xuống đường dọn rác, quét dọn ngõ phố, trồng cây xanh. Tuy nhiên, thực tế cho thấy phong trào này mang tính thời điểm, chưa chạm được tới gốc rễ của vấn đề. Khi được hỏi về nguyên nhân, câu trả lời đầu tiên mà nhiều người nghĩ đến là "ý thức". Thói quen "tiện tay vứt rác", tâm lý "cha chung không ai khóc", coi không gian công cộng không phải là nhà mình đã ăn sâu vào nếp nghĩ của một bộ phận không nhỏ người dân.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia môi trường, vấn đề không chỉ nằm ở ý thức cá nhân mà còn ở tâm lý xã hội và sự đứt gãy trong quản lý. Trong văn hóa của chúng ta, ranh giới giữa không gian "của tôi" (nhà tôi, cửa hàng của tôi) và không gian "công cộng" rất rõ rệt. Người ta có thể giữ nhà mình sạch bóng nhưng lại sẵn sàng vứt rác ra ngõ. Để thay đổi điều này, cần có sự tác động kép: giáo dục để nâng cao nhận thức và một hệ thống quản lý đủ mạnh để tạo ra sự răn đe, thiết lập trật tự mới. Sự "hụt hơi" của hệ thống quản lý chính là mắt xích quan trọng trong vòng luẩn quẩn này. Các chiến dịch ra quân, tổng vệ sinh thường mang nặng tính "phong trào", thiếu tính bền vững. Khi chiến dịch qua đi, hoạt động giám sát, duy trì lại bị buông lỏng. Việc xử phạt hành vi vứt rác không đúng nơi quy định theo Nghị định 45/2022/NĐ-CP vẫn còn rất hạn chế.

Một trong những khó khăn mà các địa phương thường viện ra khi được hỏi về công tác quản lý địa bàn trong lĩnh vực môi trường chính là lực lượng mỏng, địa bàn lại rộng; để bắt quả tang hành vi vứt rác trộm là cực kỳ khó, thường họ làm vào lúc rạng sáng hoặc đêm khuya; mức phạt đôi khi chưa đủ sức răn đe, xử lý xong họ lại tái diễn ở địa điểm khác; chúng tôi rất cần sự chung tay của cộng đồng trong việc giám sát, tố giác… Những khó khăn này là có thật tuy nhiên cũng không thể để những khó khăn trên thành căn bệnh kinh niên không thể chữa khỏi của môi trường Thủ đô. Rõ ràng, việc dọn dẹp chỉ giải quyết được phần ngọn.

Theo PGS.TS Bùi Thị An, để Hà Nội thực sự xanh - sạch - đẹp một cách bền vững, cần một cú hích chuyển đổi từ tư duy "phong trào" sang xây dựng "thói quen" và "nếp sống" văn minh, đi kèm với một hệ thống quản lý thông minh và quyết liệt. Hơn nữa, trách nhiệm không thể chỉ đổ dồn về phía người dân hay DN thu gom. Quản lý đô thị đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan chức năng, chính quyền cơ sở và cộng đồng. Khi một mắt xích lỏng lẻo, toàn bộ hệ thống sẽ vận hành thiếu hiệu quả, dẫn tới hệ quả bãi rác tự phát tràn lan.

Nhiều chuyên gia cho rằng, để giải quyết triệt để tình trạng rác thải sinh hoạt, TP cần chuyển từ tư duy “ra quân phong trào” sang xây dựng cơ chế dài hạn, bền vững. "Từ việc đầu tư thêm hạ tầng thu gom và xử lý rác đến việc tăng cường cơ chế giám sát với sự trợ giúp của công nghệ hiện đại như camera phạt “nguội”. Đặc biệt, khâu phân loại rác tại nguồn cần được thúc đẩy mạnh mẽ. Đây là giải pháp mà nhiều đô thị lớn trên thế giới đã áp dụng thành công. Khi rác hữu cơ và rác tái chế được tách riêng, khối lượng rác thải phải xử lý giảm đáng kể, đồng thời nâng cao giá trị tái chế, hướng đến kinh tế tuần hoàn" - PGS.TS Bùi Thị An phân tích.