Rằm tháng Giêng là đêm rằm đầu tiên trong năm. Trong “Tam nguyên” - ba ngày rằm lớn vào tháng Giêng, tháng Bảy và tháng Mười; rằm tháng Giêng còn có tên gọi là Tết Thượng nguyên, hay Tết Nguyên tiêu.
Theo tài liệu của Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, tục trưng đèn Rằm tháng Giêng có nguồn gốc tục này ở Trung Hoa. Lê Quý Đôn từng viết trong cuốn Vân Đài Loại Ngữ như sau: Hán Vũ Đế thờ thần Thái Nhất (Thiên Hoàng Đại Đế), cúng từ tối đến sáng. Về sau cứ ngày Thượng nguyên (Rằm tháng Giêng), người ta trưng đèn. Tục trưng đèn ngày Rằm tháng Giêng có từ đấy.
Ngày lễ này trong cung triều Trần được Lê Tắc mô tả trong An Nam chí lược (biên soạn vào nửa đầu thế kỷ 14) như sau: “Đêm Nguyên tiêu (Rằm tháng Giêng), trồng những cây đèn ở giữa sân rộng, gọi là đèn Quảng chiếu, thắp đến mấy vạn ngọn, sáng rực cả trên bầu trời dưới đất. Chư tăng đi quanh tụng kinh Phật, các quan lễ bái, gọi là Chầu đèn”.
Dưới triều Nguyễn, Tết Nguyên tiêu được coi là một trong những lễ tiết quan trọng.
Vua Minh Mạng (1791-1841) từng chuẩn định: Phàm những tiết Thượng nguyên, Trung nguyên, Hạ nguyên đều làm cỗ bàn dâng cúng các miếu và điện Phụng Tiên. Lễ nghi các tiết này như tiết Đoan dương (duy có tiết Thượng nguyên, gặp ngày đản ở điện Phụng Tiên thì những lễ phẩm cứ chiếu theo lệ, bày đặt như cũ, không phải thêm cỗ bàn). Tiết Thượng nguyên treo đèn suốt đêm để nêu bật ngày tết nhằm thời tiết đẹp.
Châu bản triều Nguyễn còn cho biết, ngày Thượng nguyên, ở các miếu có kính lễ phẩm xôi thịt, xin mở cửa cho các sở ty đem lễ phẩm vào sắp đặt và lưu lại đến hết canh cho những người tham gia lễ vào hầu, cho chỉnh tề.
Tết Nguyên tiêu, vua Minh Mạng còn cho lập đàn chay trọng thể ở chùa Thiên Mụ, 21 ngày đêm cúng phổ độ linh hồn cho các tôn nhân quá cố.
Tết Nguyên tiêu năm Thiệu trị thứ 3 (1843), vua rước Từ giá ra điện Cao Minh trung chính ở cung Khôn thái, làm lễ thượng thọ. Sau đó, vua thân đỡ Thánh từ lên xe, ra chơi bên hồ Ngọc Dịch trong vườn ngự, xem thả đèn trời, đốt cây bông.
Đèn trời, gọi là “thừa vân phi đăng”, bắt đầu làm ra trong thời Minh Mạng, dùng giấy mỏng dán khắp chung quanh đèn, không để chỗ hở, rồi lấy dây đồng nhỏ làm lồng đèn, đem cỏ, giấy tẩm chút mỡ dầu, thêm hương long não, đem phơi khô, cho vào lòng đèn rồi đốt. Hơi lửa bốc lên, trong lòng đèn sinh ra gió, tự nhiên bay lên không. Ánh sáng nhấp nhánh, rạng cả bầu trời. Người ta khen là ở Cấm thành đêm cũng như ngày.
Tuy nhiên, đến đời vua Thiệu Trị, triều đình không câu nệ lệ cũ mà vui theo tục xưa. Bởi, vua Thiệu Trị có quan điểm “lấy sự chăm lo làm chính, không lấy sự ăn chơi làm vui” khi bàn về tổ chức ngày lễ này. Nhà vua còn không đồng tình việc bày biện treo đèn quá nhiều.
Ngày nay, phong tục đón Rằm tháng Giêng đã có nhiều thay đổi theo cuộc sống hiện đại, xa dần điển tích xưa. Dù vậy, mọi nghi lễ được thực hiện trong ngày này luôn mang ý nghĩa cầu mong năm mới tốt lành, coi trọng những ngày lễ khởi đầu như câu nói dân gian truyền lại: “Lễ quanh năm không bằng Rằm tháng Giêng”.
