Cứ ngỡ như thiên nhiên-tạo hóa hình thành nên, sắp đặt những tầng nấc chân ruộng, thế nhưng không phải vậy, ruộng bậc thang - kiệt tác hiếm có trong nền văn minh lúa nước Việt Nam lại do đồng bào dân tộc sáng tạo ra để thích ứng với điều kiện đất đai, khí hậu và thủy lợi ở vùng núi, trung du.
Kiệt tác của bàn tay lao động
Lịch sử hình thành ruộng bậc thang ở Mù Cang Chải gắn liền với lịch sử cư trú của tộc người Mông - tác giả của những thửa ruộng bậc thang, chủ nhân cư trú đầu tiên tại vùng đất này.
Ruộng bậc thang là một phương thức canh tác nông nghiệp kết hợp nhuần nhuyễn giữa canh tác nương rẫy và ruộng nước. Khai khẩn ruộng bậc thang là một quá trình công phu, tốn nhiều công sức. Theo kinh nghiệm của đồng bào, đó là nơi có độ dốc vừa phải, có nguồn nước, có khả năng tạo mặt bằng, ít sỏi đá, cây to, cỏ mọc dày và tốt là vùng đất thích hợp để khai khẩn.
Ruộng bậc thang Mù Cang Chải. (Ảnh: Thanh Hà/TTXVN)
Sau khi đã lựa chọn được mảnh đất ưng ý, việc tiếp theo là xác lập quyền khai khẩn. Đồng bào có thể chồng các cột đá cao khoảng 1m, hoặc chặt ngọn một số cây gỗ lớn trên mảng đất đó làm dấu hiệu xác lập quyền khai khẩn.
Khi đã huy động được lực lượng và điều kiện thời tiết thuận lợi, việc khai khẩn được tiến hành. Việc này thường được tiến hành vào mùa xuân (khoảng tháng 1, 2, 3 ) để có thể tháo nước vào sử dụng ngay trong tháng 4, 5 cho kịp thời vụ.
Để làm ruộng, trước hết phải phát cỏ và các loại cây nhỏ, dọn sạch mặt đất, sau đó dùng cuốc đánh các gốc to rồi tiến hành đào và san. Khó khăn nhất là tạo mặt bằng cho ruộng. Mặt bằng ruộng có liên quan đến việc giữ nước và chia đều nước cho toàn ruộng. Việc đào và san ruộng là khâu kỹ thuật đòi hỏi các kỹ năng trong việc khai khẩn ruộng bậc thang.
Ruộng đạt tiêu chuẩn phải đủ 2 tiêu chí cơ bản là mặt bằng ruộng và nguồn nước ngâm chân cho lúa. Người Mông nơi đây đã làm được điều này trong điều kiện hết sức khó khăn để đảm bảo cho việc canh tác lúa nước trên sườn đồi và chân các quả đồi.
Việc tiếp theo là làm bờ ruộng. Trong hệ thống ruộng bậc thang, bờ ruộng là yếu tố quan trọng đóng vai trò là “bức tường” giữ nước. Bờ ruộng được tiến hành làm ngay từ khi san ruộng, đất làm bờ lấy ngay từ chỗ san gạt ở phía mép cuối của mặt bằng thửa ruộng. Người ta thường dùng cuốc bướm cào đất thành bờ, dùng chân dẫm và gáy cuốc đập mạnh vào để nén chặt bờ ruộng. Độ chênh lệch giữa thửa ruộng trên và thửa dưới thường là 1- 1,5 m. Khi có nước tháo vào ruộng, bờ sẽ cứng lại.
Công việc khai khẩn được nối tiếp từ năm này qua năm khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác, tạo nên các triền ruộng tựa như những bức tranh nghệ thuật hoành tráng treo trên các sườn đồi. Đây là nét độc đáo của loại hình canh tác mang đậm sắc thái của cư dân vùng cao khu vực Đông Nam Á.
Điểm đến hấp dẫn du khách
Những năm gần đây, địa danh Mù Cang Chải đã trở nên gần gũi và nổi tiếng hơn với khách du lịch trong và ngoài nước. Cả huyện Mù Cang Chải có 2.200 ha ruộng bậc thang, trong đó 500 ha ruộng bậc thang của ba xã La Pán Tẩn, Chế Cu Nha và Dế Xu Phình được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là một trong những danh thắng độc đáo vào bậc nhất của Việt Nam và được xếp hạng di tích danh thắng cấp quốc gia vào ngày 18/10/2007.
Đến với Mù Cang Chải dù chỉ một lần du khách cũng cảm nhận được sự giàu có của thiên nhiên, sự đặc sắc của văn hóa, sự ấm áp của tình người.
Đường lên Mù Cang Chải tuy xa và khó khăn, song lại rất thú vị, quang cảnh thay đổi liên tục trên đường, du khách chưa kịp ngắm hết những ngôi nhà sàn Thái trên cánh đồng Mường Lò rộng lớn với bạt ngàn hoa ban, đã được đến với những con đường quanh co, uốn lượn trên các sườn đồi dốc đứng.
Qua đèo Khau Phạ mờ trong sương trắng là tới đất Mù Cang Chải. Từ đây, cứ từ đèo này qua đèo khác, núi này qua núi khác, du khách sẽ cảm nhận rõ nét sự thay đổi của độ cao, hai bên đường là những triền ruộng bậc thang hiện lên hoành tráng giữa bạt ngàn núi rừng Tây Bắc.
Dừng chân tại Mù Cang Chải, đâu đâu cũng thấy những thửa ruộng bậc thang xếp tầng, xếp lớp trải rộng khắp các quả đồi. Do địa hình nơi này là núi cao, vực sâu, cắt xẻ nhiều nên mỗi “mâm xôi” đều được xen giữa các khe nước lớn nhỏ, trập trùng là những rừng thông bạt ngàn. Cứ thế: ruộng, rừng, khe, suối... tầng tầng, lớp lớp xếp lên nhau.
Càng lên cao, du khách càng thấy thú vị bởi sự kỳ vĩ, hoành tráng của núi rừng, bởi sự trong lành của khí hậu nơi đây và bởi sự khéo léo của người dân nơi đây.
Ruộng bậc thang Mù Cang Chải càng đẹp hơn, quyến rũ hơn vào mùa lúa chín, lúc mà hương sắc của “biển vàng” này cứ cuồn cuộn tỏa hương khắp núi rừng xứ Mù Cang. Những thửa ruộng bậc thang tầng tầng, lớp lớp như những nấc thang khổng lồ bắc lên trời, tựa những mâm xôi vàng.
Nhằm quảng bá hình ảnh ruộng bậc thang Mù Cang Chải, tỉnh Yên Bái và huyện Mù Cang Chải đã tổ chức các tuần văn hóa, thể thao du lịch thường niên với nhiều hoạt động như lễ mừng cơm mới của người Mông tại xã La Pán Tẩn; triển lãm ảnh về ruộng bậc thang; phiên chợ vùng cao-ẩm thực và trình diễn các hoạt động văn hóa dân gian (múa khèn, hát giao duyên)... từ đó phát triển du lịch, từng bước nâng cao đời sống cho nhân dân huyện vùng cao nơi đây./.
