Sản xuất thời AI: Khi con người không còn là lực lượng duy nhất tạo ra giá trị

Việt Nam trước bước ngoặt sản xuất mới

Hội thảo khoa học quốc gia với chủ đề "Lực lượng sản xuất mới - Xu hướng thế giới và thực tiễn Việt Nam" vừa được tổ chức tại Hà Nội, thu hút sự tham gia của hàng trăm chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý và đại diện các cơ quan nghiên cứu, đào tạo. Chương trình do Học viện Tài chính phối hợp với Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh và Viện Chiến lược và Chính sách Kinh tế - Tài chính đồng tổ chức.

Hội thảo được tổ chức trong bối cảnh đặc biệt, khi thế giới đang chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ của lực lượng sản xuất dưới tác động sâu sắc của cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Thứ trưởng Bộ Tài chính Đỗ Thành Trung nhận định, các công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo, Internet vạn vật, dữ liệu lớn, công nghệ sinh học, năng lượng tái tạo,... đang tái định hình các mô hình tổ chức sản xuất và tạo ra một hệ sinh thái kinh tế mới, nơi ranh giới giữa vật chất và phi vật chất, giữa con người và máy móc đang dần bị xóa nhòa.

Đối với Việt Nam, mục tiêu phát triển đến năm 2045 thành nước phát triển đòi hỏi phải có lực lượng sản xuất hiện đại làm nền tảng. "Đảng ta xác định khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là những trụ cột then chốt để Việt Nam bứt phá", Thứ trưởng Bộ Tài chính dẫn lại phát biểu của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Hội nghị Trung ương 8 khóa XIII.

Tuy nhiên, trong bối cảnh mới, vấn đề đặt ra là cần xác định đúng bản chất của lực lượng sản xuất mới, xây dựng hệ sinh thái phù hợp với đặc điểm kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.

Tại hội thảo, Giám đốc Học viện Tài chính - Nguyễn Đào Tùng nhấn mạnh, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư với sự bùng nổ của công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn, công nghệ sinh học, vật liệu mới và năng lượng sạch đang tạo ra một thế hệ tư liệu sản xuất mới. “Tri thức, sáng tạo và dữ liệu ngày càng đóng vai trò trung tâm, thay thế dần các yếu tố truyền thống như lao động, vốn và tài nguyên”, ông Đào Thanh Tùng nói.

Cũng theo Giám đốc Học viện Tài chính, đã có hơn 200 bài tham luận được gửi đến hội thảo. Các ý kiến xoay quanh việc nhận diện, khái niệm hóa "lực lượng sản xuất mới" trong bối cảnh Việt Nam, tác động của yếu tố này đến quan hệ sản xuất và định hướng phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời đề xuất nhiều giải pháp về phát triển nguồn nhân lực, cải cách giáo dục, hoàn thiện thể chế và hợp tác quốc tế.

Robot, AI - Công cụ lao động mới trong nền kinh tế tri thức

PGS.TS Phạm Thị Túy, Phó Viện trưởng Viện Kinh tế chính trị học (Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh) cho rằng: "Lực lượng sản xuất mới chính là sự kết hợp hữu cơ và tối ưu hóa giữa con người có tri thức, kỹ năng số cao; tư liệu sản xuất thông minh, kết nối mạng; lấy dữ liệu và tri thức làm tài nguyên sản xuất". Theo bà, các yếu tố cốt lõi bao gồm: nguồn nhân lực chất lượng cao và sáng tạo; tư liệu sản xuất thông minh; dữ liệu số hóa và tri thức; hạ tầng và hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.

Về định hướng phát triển lực lượng sản xuất mới tại Việt Nam, bà Túy nhấn mạnh cần hoàn thiện thể chế linh hoạt, đầu tư đột phá vào nhân lực chất lượng cao, phát triển hạ tầng số hiện đại và thúc đẩy đổi mới sáng tạo.

Trong khi đó, PGS.TS Phạm Thái Quốc (Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) chia sẻ những kinh nghiệm phát triển lực lượng sản xuất mới của Trung Quốc, nơi mà đổi mới và công nghệ được xem là phương tiện để nền kinh tế nắm bắt cơ hội, giải quyết thách thức. Ông cho biết: "Trung Quốc đang tập trung phát triển các ngành công nghiệp chiến lược mới nổi và ngành công nghiệp tương lai để tạo động lực tăng trưởng".

Cũng đề cập đến mô hình sản xuất tiên tiến, PGS.TS Lê Bộ Lĩnh - Nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội đưa ra hình ảnh các nhà máy robot tại Trung Quốc hoạt động không ngừng nghỉ, không cần điện, ăn uống hay nghỉ trưa. Ông nhận định: "Hình ảnh của nhà máy ấy xóa nhòa ranh giới giữa lực lượng sản xuất là người lao động với lực lượng sản xuất là robot".

Khi AI tham gia sâu vào sản xuất, ông Lê Bộ Lĩnh nhấn mạnh: "Công nghệ luôn là yếu tố đột phá làm biến chuyển lực lượng sản xuất". AI giờ đây được ứng dụng trên mọi lĩnh vực, từ y tế, giáo dục, công nghiệp, nông nghiệp đến dịch vụ, tạo ra một nền tảng công nghệ mới với tốc độ thay đổi rất nhanh và năng suất cao vượt trội. Ông cho biết, một số dự báo cho thấy AI có thể giúp thế giới tăng 14% GDP trong vòng 10-15 năm tới. Tuy nhiên, thế giới cũng cho thấy sự lo ngại về việc phát triển bùng nổ của AI khi đạt đến điểm kì dị, đó là AI thông minh hơn con người. Các chuyên gia trên thế giới dự báo, trong khoảng 6 tháng đến 40 năm nữa, AI có thể tự lập trình, tự tạo ra số liệu và tự nâng cấp khiến con người không hoàn toàn kiểm soát được.

Đi cùng với sự phát triển của AI là những thách thức pháp lý và đạo đức. Theo ông Lê Bộ Lĩnh: "Sở hữu trí tuệ là yếu tố then chốt đảm bảo cho sáng tạo trí tuệ. Thế giới và chúng ta đang lúng túng trong việc đưa ra các khuôn khổ pháp lý phù hợp cho lực lượng sản xuất mới".

Nhiều ý kiến tại hội thảo thống nhất rằng, lực lượng sản xuất mới không chỉ là câu chuyện nâng cấp máy móc, mà bao gồm sự tích hợp đa chiều: dữ liệu lớn và tri thức trở thành tư liệu sản xuất trung tâm; công nghệ số, AI, IoT là công cụ lao động mới; con người sáng tạo, thích ứng và linh hoạt là chủ thể sản xuất then chốt; trong khi thể chế và chính sách phát triển trở thành yếu tố kích hoạt năng lực sản xuất. Ở Việt Nam hiện nay, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc biệt tạo đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số quốc gia. Trong đó nêu rõ việc các nhà khoa học không phải chịu trách nhiệm khi nghiên cứu gây ra những rủi ro.