Sở hữu trí tuệ – “bệ phóng” cho doanh nghiệp Việt Nam trong kỷ nguyên số

Lỗ hổng pháp lý và thực trạng xâm phạm đáng lo ngại

Việt Nam đã bước qua giai đoạn tăng trưởng dựa trên lao động giá rẻ và khai thác tài nguyên. Để tiếp tục bứt phá, nền kinh tế cần chuyển dịch sang mô hình dựa trên tri thức, đổi mới sáng tạo và công nghệ cao. Trong tiến trình đó, SHTT đóng vai trò then chốt.

Theo PwC Việt Nam, năm 2023, tài sản vô hình chiếm trung bình 53% giá trị DN toàn cầu, trong khi ở Việt Nam mới đạt khoảng 26%. Khoảng cách này cho thấy dư địa phát triển còn rất lớn.

Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) Võ Tân Thành nhận định, nếu không nhanh chóng hoàn thiện cơ chế bảo hộ và khai thác giá trị tài sản trí tuệ, DN Việt Nam sẽ khó cạnh tranh sòng phẳng khi hội nhập quốc tế.

Theo ông Võ Tân Thành, muốn vươn xa, DN không thể chỉ dựa vào vốn hay lao động, mà cần xây dựng lợi thế cạnh tranh bền vững thông qua thương hiệu, sáng chế, bản quyền và bí quyết công nghệ. Đây chính là nền tảng để Việt Nam chuyển đổi mô hình tăng trưởng từ chiều rộng sang chiều sâu.

Dù vai trò quan trọng là vậy, thực tế cho thấy hệ thống SHTT của Việt Nam vẫn còn nhiều bất cập. Chỉ riêng 6 tháng năm 2025, hơn 3.200 vụ xâm phạm quyền SHTT đã bị phát hiện và xử lý, gây thiệt hại hàng nghìn tỷ đồng. Hàng loạt thương hiệu lớn như Nhựa Bình Minh, cà phê Trung Nguyên hay Vinamilk từng nhiều lần bị làm giả nhãn mác, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín và doanh thu.

Phó Chủ tịch Thường trực Hội Sáng chế Việt Nam Nguyễn Thanh Bình chỉ ra rằng, sự chồng chéo giữa các quy định về tên thương mại, nhãn hiệu và quyền tác giả khiến công tác xử lý vi phạm gặp nhiều lúng túng. “Một DN có văn bằng bảo hộ, trong khi một đơn vị khác lại có giấy phép đăng ký kinh doanh với tên gần giống. Cơ quan quản lý thị trường khi xử lý cũng e dè vì cả hai bên đều có ‘dấu đỏ’. Đây là khoảng trống pháp lý gây khó cho cả DN lẫn cơ quan thực thi” - ông Bình phân tích.

Ở góc độ DN, Giám đốc Công ty Cà phê An Phúc (Đắk Lắk) Nguyễn Thị Mai chia sẻ: “Chúng tôi từng mất hàng năm trời theo kiện một cơ sở sản xuất cà phê giả mạo thương hiệu. Dù thắng kiện, thiệt hại về uy tín và doanh số là rất lớn. Với DN nhỏ, việc tự bảo vệ tài sản trí tuệ là cực kỳ khó khăn vì thiếu nguồn lực pháp lý và tài chính”.

Hoàn thiện chính sách, tăng sức cạnh tranh quốc gia

Vụ trưởng Vụ Pháp chế (Bộ KH&CN) Lê Ngọc Anh cho biết, Luật Công nghiệp Công nghệ số được Quốc hội thông qua năm 2024 đã bổ sung nhiều khoảng trống pháp lý, đặc biệt trong việc bảo hộ tài sản trí tuệ phi truyền thống như dữ liệu, thuật toán, trí tuệ nhân tạo. “Đây là bước tiến quan trọng để Việt Nam bắt kịp chuẩn mực quốc tế, đồng thời tạo hành lang pháp lý vững chắc cho DN công nghệ cao” - ông Lê Ngọc Anh khẳng định.

Tuy nhiên, theo các chuyên gia, luật pháp chỉ là một vế. Quan trọng hơn là năng lực thực thi và ý thức xã hội. Luật sư Lê Quang Vy - Công ty Luật Global Vietnam Lawyers nhấn mạnh: “Chế tài xử phạt hiện nay chưa đủ sức răn đe, nhiều vụ việc vi phạm bị xử lý hành chính với mức phạt vài chục triệu đồng, trong khi lợi nhuận từ hành vi vi phạm có thể gấp hàng chục lần. Điều này vô hình trung khuyến khích tái phạm”.

Ở phía DN, cùng với kỳ vọng chính sách, bản thân các chủ thể cũng cần chủ động hơn trong việc bảo vệ tài sản trí tuệ. Giám đốc Công ty Công nghệ An Việt Trần Văn Hùng cho biết, ngay từ khi khởi nghiệp, DN đã ưu tiên đăng ký bảo hộ nhãn hiệu và bản quyền phần mềm. “Chi phí không quá lớn, nhưng mang lại sự an tâm khi mở rộng thị trường. Quan trọng hơn, điều này giúp chúng tôi tự tin gọi vốn từ các quỹ đầu tư” - ông Trần Văn Hùng chia sẻ.

Các chuyên gia cho rằng, để hỗ trợ cộng đồng DN, đặc biệt là DN nhỏ và vừa, Nhà nước cần có cơ chế tư vấn, hỗ trợ pháp lý miễn phí hoặc với chi phí thấp. Song song đó là việc nâng cao nhận thức người tiêu dùng, bởi chỉ khi xã hội đồng thuận nói không với hàng giả, hàng nhái thì công tác bảo vệ SHTT mới thực sự hiệu quả.

Trong kỷ nguyên số, khi tri thức và sáng tạo trở thành nguồn lực quan trọng nhất, SHTT không chỉ là “lá chắn” bảo vệ mà còn là “bệ phóng” để DN khai thác giá trị vô hình, tạo ra sản phẩm, dịch vụ khác biệt. Hoàn thiện chính sách, nâng cao năng lực thực thi và hỗ trợ DN sẽ là chìa khóa để Việt Nam biến SHTT thành động lực chiến lược, góp phần hiện thực hóa mục tiêu trở thành quốc gia phát triển vào năm 2045.